Γράφει ο Γιάννης Διαμαντής, δικηγόρος
Θεωρώ μεγάλη μου τιμή να σχολιάσω το βιβλίο του καθηγητή Δημήτρη Ποταμιάνου «Αλληλέγγυες μέρες». Ευχαριστώ τη Διοίκηση του Συλλόγου των Φίλων της Ζωντανής Παράδοσης που μου έδωσε την ευκαιρία αυτή.
Το βιβλίο διαβάζεται απνευστί. Υπάρχουν σελίδες που σε καλούν να εντρυφήσεις βαθύτερα στο κείμενο και επανέρχεσαι. Λόγος με κρυστάλλινη καθαρότητα αλλά και βαθύρροος. Γλώσσα ορθή ελληνική, εναρμονισμένη με το περιεχόμενο, με πλούσιο λεξιλόγιο. Διάχυτο, ευφρόσυνο και λυτρωτικό το χιούμορ του συγγραφέα. Ο Ποταμιάνος, αφού προβαίνει σε ενδελεχή ανάλυση των διαφόρων απόψεων, χρησιμοποιεί τη διαλεκτική μέθοδο και με θαυμαστή συνθετική ικανότητα εκθέτει τις δικές του θέσεις. Υπάρχει βέβαια μια στέρεη δοκός που διαπερνάει όλα τα συγκεντρωμένα στο βιβλίο σκόρπια κείμενα. Είναι η αρχή της ρεαλιστικής αισιοδοξίας για την επίτευξη της συνεργασίας των ανθρώπων. Απαραίτητη προϋπόθεση για να αναδειχθεί και να προκόψει πρέπει να υπάρχει βαθιά ριζωμένο μέσα μας το αίσθημα της εντιμότητας και της ανταποδοτικότητας, της δικαιοσύνης με μια λέξη. Βασικό θέμα λοιπόν του βιβλίου η αλληλεγγύη στις μέρες μας. Με τον σημαντικότατο πρόλογο, που αποτελεί μόνος του ουσιώδες κεφάλαιο, μας προϊδεάζει για τα επερχόμενα.
Προβάλλεται η ουσιαστική προτροπή του συγγραφέα- χωρίς κηρύγματα βέβαια- για αλληλοβοήθεια και συνεργασία ιδιαίτερα τη σημερινή εποχή της εξουθενωτικής κρίσης. Συλλογική δράση σε μόνιμη βάση με αίσθημα πάντα ατομικής ευθύνης. «Διάλογος και συνεργατική δράση άλλα πάντα με μία υπεύθυνη προσωπική σφραγίδα» επισημαίνει.
Είναι βέβαια αλήθεια ότι, όπως ιστορικά διαπιστώνεται, σε περιόδους πολέμων, μεγάλων φυσικών καταστροφών και οικονομικών κρίσεων, το λεγόμενο κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται μέχρις εξαφανίσεως. Έχει παρατηρηθεί όμως ότι ακριβώς τότε αναδεικνύεται κοινή συλλογική δράση πολιτών για στήριξη και ανακούφιση των θυμάτων της κρίσης. Κατά τη διάρκεια της κατοχής στη χώρα μας, ιδίως στην Αθήνα, αναδείχθηκε αυτόματα κίνημα αλληλεγγύης που αργότερα παγιώθηκε οργανωμένο από την Εθνική Αντίσταση της Εθνικής Αλληλεγγύης. Και σήμερα παρατηρούνται δραστηριότητες πολιτών και οργανώσεων σε μικρότερη βέβαια κλίμακα. Ο συγγραφέας αποστρέφεται τις «επιδεικτικές εκδηλώσεις φιλανθρωπίας ή τις φανφαρονικές μιντιακές δράσεις υπέρ των αναξιοπαθούντων και γενικώς των αδυνάμων συμπολιτών και συγχωριανών μας» όπως λέει. Τον ενδιαφέρει συχνά η αναζωοπύρωση και η ανανέωση στις μέρες μας των αξιών της συλλογικότητας και της συνεργατικής έφεσης. Παρατηρεί ότι, όπως προσφυώς αναφέρει ο Ματθαίος Γιουσάφατ, η κρίση φρενάρει τον απόλυτο ατομικισμό και τον ναρκισσισμό και «ρίχνει φως εκεί που η ομάδα είναι αντίδοτο στην κατάθλιψη και η συλλογική δράση στην οικονομική συντριβή». Τον συγκινεί ιδιαίτερα η συνένωση των δυνάμεων των σκόρπιων ατόμων. Πρόκειται, λέει, για τον επικρατέστερο τρόπο δικαίωσης του καλού! Πιστεύει ακόμη ότι η αλληλεγγύη είναι προϊόν της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου που βοηθάει στην προσπάθεια για την ολοκλήρωση της προσωπικότητας («όνειρο» του Μαρξ).
Προχωρώντας στη μελέτη του βιβλίου διαπιστώνουμε τη συνοπτική παρουσίαση των θεωρητικών αναζητήσεων του Ποταμιάνου που σημάδεψαν, όπως λέει, την προσωπική, επαγγελματική και ηθική σταδιοδρομία του. Έχοντας πάντα πίστη στην αναγκαιότητα της αλληλοβοήθειας ερευνά τις θέσεις των μεγάλων προσωπικοτήτων της επιστήμης και των γραμμάτων. Επιθυμώντας να δώσει απάντηση στο λεγόμενο «παράδοξο του Adam Smith», μιας αντίφασης που υπάρχει στο μεγάλο έργο του, μας παραπέμπει στον φιλόσοφο που τον επηρέασε περισσότερο παντός άλλου, στον Επίκουρο. Για να γίνει αντιληπτή η αντίφαση αλλά και η πληρότητα της λύσης του παραδόξου πρέπει να κάνουμε μια παρένθεση. Ο Σμιθ με το έργο του για τον Πλούτο των Εθνών (Wealth of Nations) θεμελίωσε την απόλυτη πρωταξία της εξυπηρέτησης των ατομικών συμφερόντων των ανθρώπων. Επειδή λέει υπάρχει ο δυναμισμός της ελεύθερα κινουμένης αφανούς αγοράς, δημιουργείται παράπλευρη ωφέλεια και προκοπή του κοινωνικού συνόλου. Ο Ποταμιάνος τονίζει το παράδοξο του Smith παραθέτοντας τα διαλαμβανόμενα σ’ένα άλλο έργο με τίτλο «Θεωρία των ηθικών αισθημάτων». Σ’ αυτό το έργο ο Smith λέει: «Είναι χρέος του κάθε ατόμου η προσπάθεια να μπει στη θέση του άλλου, να νιώσει στο πετσί του το κάθε τι που τον κάνει να υποφέρει… χωρίς να διαφεύγει η παραμικρή λεπτομέρεια». Γιατί όμως επικαλείται τον Επίκουρο ο Ποταμιάνος; Διότι η τέχνη του βίου που δίδασκε περιείχε και την υπεροχή της συστηματικής επιμέλειας εαυτού αποσκοπώντας στην προοδευτική συγκρότηση της περιούσιας ατομικής προσωπικότητας. Το περίφημο «λάθε βιώσας» του Επίκουρου έχει παρεξηγηθεί από εκείνους που δεν έλαβαν υπόψη ότι οι συνθήκες από την εποχή του Σόλωνα μέχρι την εποχή του Επίκουρου(που έζησε από το 341 έως 271 π.Χ.) είχαν αλλάξει δραματικά και είχε επέλθει και παρακμή. «Λάθε βιώσας» εσήμαινε: ζήσε κρυφά απαρατήρητος, μακρυά από τα φώτα της δημοσιότητας. Προ παντός ζήσε αδούλωτος, χωρίς φιλοδοξίες να υποτάξεις κανέναν ούτε και να καταδεχθείς να υποταχθείς στις βουλές των άλλων. Επιτρέψτε μου να αναφερθώ και στον καθηγητή Θεοδωρίδη που ερμηνεύοντας το «λάθε βιώσας» ακριβώς όπως και ο Ποταμιάνος, λέει ότι ο Επίκουρος ζώντας τότε στις άθλιες συνθήκες της αποτελμάτωσης και της πολιτικής και ηθικής παρακμής ήθελε να πει: «Απόφευγε τις μωρές επιδιώξεις τις πράξεις που προκαλούν αντίδραση, ταράζουν τη γαλήνη σου και σε κατεβάζουν στο επίπεδο των αφώτιστων και των χυδαίων. Τιμές και δόξες σαν εκείνες δεν έχουν αξία». Ο Ποταμιάνος τονίζει ότι ο ασκητικός ευδαιμονισμός του Επίκουρου δεν είναι αναχωρητικός παρά προϋποθέτει αντιθέτως την συντροφικότητα. «Είμαστε ο ένας για τον άλλο, ένα (όσο πρέπει) μεγάλο θέατρο!». Απ’ αυτό και μόνο αποδεικνύεται ότι η Επικούρεια θεωρία δεν έχει ίχνος αντικοινωνικότητας. Προσθέτει ακόμα ο συγγραφέας μας ότι ο Επίκουρος ανήγαγε σε ύψιστο αγαθό το ιδεώδες και τη συνεπή άσκηση της φιλίας. «Απαιτείται η συνεχής άσκηση στη φιλία ώστε να μην πέσει σε αχρησία μία τόσο μεγάλη αρετή» έγραψε.
Στη συνέχεια ο Ποταμιάνος μας εισάγει στις επιρροές που άσκησαν σπουδαίοι στοχαστές όπως ο Ζιλ Λιποβέτσκι αλλά και στις μελέτες του στο έργο πληθύος άλλων προσωπικοτήτων. Αναφέρεται στο έργο του εξελικτικού Richard Dawkins που με το γνωστό «εγωιστικό γονίδιο» αναστατώνει τον κόσμο. Ενθουσίασε πολλούς που πιστεύουν ότι ύψιστος στόχος είναι η κατατρόπωση των αντιπάλων(υποδεέστερων-λιγότερο ανθεκτικών-μοριακών συστατικών) χωρίς κανένα ενδοιασμό για την υπερίσχυση της εγωιστικής /πλεονεκτικής αυτής έφεσης. Υπάρχουν όμως και οι αντίπαλοι όπως ο Αμερικανός πολιτειολόγος και αναλυτής υπολογιστικών συστημάτων Ρόμπερτ Άξελροντ (Robert Axelrod) που καταπιάσθηκε με το περίφημο «δίλημμα του φυλακισμένου» και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι συνεργατικές και συμβιωτικές πρακτικές έχουν τις πιο δόκιμες και εξελικτικά σταθερές προοπτικές. Αναφέρει στη συνέχεια ομάδες ολόκληρες βιολόγων, ηθικολόγων, φιλοσόφων της επιστήμης, οικονομολόγων κ.λ.π. που συναγωνίζονται «ποιος θα φωτίσει καλύτερα τους μηχανισμούς της ανταλλαγής, της αμοιβαιότητας, της ηθικής εγρήγορσης και της αλληλεγγύης τελικά».
Ο Ποταμιάνος εμβαθύνει στο έργο του αυστριακού Friedrich Hayek, ενός από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους του κόσμου (πέθανε σε ηλικία 92 ετών, τον Μάρτιο του 1992). Τονίζει ότι μπορεί να τον χαρακτηρίσει ως πανεπιστήμονα διότι εκτός από την οικονομική επιστήμη διακρίθηκε στη νευρολογία και τη σύγχρονη ψυχολογία καθώς και στην ιστορική και πολιτική/πολιτισμική ανάλυση. Ωστόσο ο Ποταμιάνος επισημαίνει ότι ορισμένες αμιγώς οικονομολογικές τοποθετήσεις του είναι αμφιλεγόμενες παρά το γεγονός ότι μοιράσθηκε το Νόμπελ του 1974 οικονομικών επιστημών με τον Σουηδό αντίπαλο του Γκιουνορ Μιρντάς, επιτρέψτε μου να προσθέσω. Ας μην ξεχνάμε πάντως ότι αποδείχθηκε ότι η εμπιστοσύνη του Χάγιεκ στον δυναμισμό της ελεύθερης αγοράς και στην ανάδειξη θεσμικών/ηθικών πλαισίων που εξασφαλίζουν την εύρυθμη λειτουργία της υπήρξε τουλάχιστον υπερβολική. Φυσικά με την παγκοσμιοποίηση και την παρατεταμένη κρίση επήλθε απόλυτη στρέβλωση της αγοραίας δραστηριότητας σε βαθμό που κατέληξε στην εξοντωτική για τους πολλούς άνιση κατανομή των εισοδημάτων ιδιαίτερα μετά την υπερσυσσώρευση των κεφαλαίων στα χέρια των ολίγιστων. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι με εισήγηση της Θάτσερ διορίσθηκε μέλος του Τάγματος Τιμής από τη βασίλισσα Ελισσάβετ το 1984 και έλαβε τη διάκριση του Προεδρικού μεταλλίου ελευθερίας από τον Τζώρτζ Μπους το 1991.
Παραλείπονται πολλά κεφάλαια λόγω της έλλειψης χρόνου. Θα επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στην αναφορά του συγγραφέα μας στην προσωπικότητα και το έργο του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν του γνωστού στην ιστορία ως «αναρχικού πρίγκηπα».
Το κείμενο του κοινωνιολογικού αυτού δοκιμίου είναι τόσο συναρπαστικό αλλά και εκτεταμένο που μου επιτρέπεται μόνο να τονίσω ότι μας καθιστά κοινωνούς ενός σημαντικού γεγονότος άγνωστου στους περισσότερους. Ότι ο αναρχικός πρίγκηπας, παραιτηθείς όλων των προνομίων της ευγενικής καταγωγής του, αφιέρωσε βέβαια την ζωή του στους αγώνες για την ελευθερία των «μαζών» που τις καθορίζει ο ίδιος ως «άθροισμα των άμεσα ενδιαφερομένων μετόχων μιας κοινότητας». Υπήρξε όμως κατά τον καίριο χαρακτηρισμό του Ποταμιάνου ο «επίμονος φυσιοδίφης/ ιστοριοδίφης». Το μαχητικό του δοκίμιο με τίτλο «Αλληλοβοήθεια, ένας παράγοντας της εξέλιξης» αποτελεί έργο επιστημονικής αναζήτησης της αλήθειας. Οι έρευνές του στις αχανείς εκτάσεις της Σιβηρίας και της Μαντζουρίας αλλά και στις αρκτικές περιοχές της Φιλανδίας, Σουηδίας και Καναδά και οι παρατηρήσεις του στην ζωή των ζώων και των ανθρώπων στις απίστευτα αντίξοες συνθήκες για την επιβίωση, του έδωσαν την δυνατότητα να πιστέψει ότι «η αμοιβαιότητα είχε και έχει τα πρωτεία και απ’ αυτή μπορούμε να περιμένουμε και οποιαδήποτε νέα πολιτιστική κατάκτηση». Στη συνέχεια με τις εμβριθείς παρατηρήσεις του ο Ποταμιάνος μας ενημερώνει ότι σ’ όλο τον κόσμο τελευταία γίνεται πολύς αλλά και παρήγορος λόγος για την προοδευτική ανάδειξη στην δικτυακή κοινωνία μας της «συλλογικής ευφυίας» «όπου οι πολλοί («τα σοφά πλήθη» όπως προθυμοποιήθηκαν ήδη μερικοί να τα ονοματίσουν) υπό τις αναγκαίες και ικανές συνθήκες της αποκέντρωσης, της ανεξαρτησίας γνώμης και της ποικιλίας των ιδιωτικών εμπειριών και «μύχιων γνώσεων» μπορούν, όλοι μαζί, να καταλήξουν σε γνωματεύσεις και αποφάσεις σαφώς πιο έγκυρες από αυτές που είναι σε θέση να καταθέσουν οι μεμονωμένοι ειδήμονες. Με τα όσα αναλυτικά εκθέτει στο σπουδαίο αυτό κεφάλαιο ο συγγραφέας μας ο Κροπότκιν αναδεικνύεται ως ηθικός φιλόσοφος.
Επιτρέψτε μου να τελειώσω το σχόλιο αυτό με δικές μου παρατηρήσεις προς ενημέρωση. Όπως ήταν φυσικό η αναρχία του Κροπότκιν ήταν αντίθετη προς τον συγκεντρωτικό προγραμματικό σοσιαλισμό γι’ αυτό και υπήρξε διαφωνία του με τον Λένιν στον οποίο άσκησε σφοδρή κριτική με επιστολές του. Ωστόσο η βαθιά εκτίμηση και ο σεβασμός που έτρεφε ο Λένιν για τον ανιδιοτελή πρίγκηπα που εγκατέλειψε τα πάντα και επιδόθηκε στους αγώνες στις ευρωπαϊκές χώρες και την Αγγλία, αποδεικνύεται από δύο γεγονότα. Το ένα αφορά την πρόταση του Λένιν προς τον Κροπότκιν να μεταφρασθεί στη ρωσική γλώσσα το έργο του για την Γαλλική Επανάσταση και να εκδοθεί με κρατική δαπάνη προκειμένου να διδάσκεται στα σχολεία. Ο Κροπότκιν πιστός στις αντικρατικές του ιδέες δεν δέχθηκε. Το δεύτερο γεγονός είναι ότι όταν ο Λένιν πληροφορήθηκε ότι ο Κροπότκιν αρρώστησε, έστειλε ένα ειδικό τρένο με γιατρούς και τρόφιμα στο Ντιμιτρόφ όπου ζούσε. Προηγουμένως όταν είχε φθάσει τον Ιούνιο του 1917 στην Ρωσία τον υποδέχθηκε ένα πλήθος 60.000 ατόμων. Ο Κερένσκυ του πρότεινε το Υπουργείο Παιδείας και δεν το δέχθηκε. Πολέμησε μαζί με τους Μπολσεβίκους κατά των ευρωπαϊκών δυνάμεων που εισέβαλαν τότε στη Ρωσία και κατά των λευκών. Πέθανε στις 8 Φεβρουαρίου 1921 σε ηλικία 79 ετών.
Όλα ανεξαιρέτως τα κεφάλαια του βιβλίου που σας προανέφερα αποτελούν πραγματικά δοκίμια. Κι αυτά φυσικά που αφορούν την επικούρεια τέχνη του βίου που ακολουθεί πιστά ο Ποταμιάνος. Κάνω λοιπόν μια ακόμη αυστηρή επιλογή συντέμνοντας τον χρόνο. Σταματώ λοιπόν στο κεφάλαιο με τίτλο «Μέθεξη». Υπάρχει, λέει ο συγγραφέας μας, στην ψυχολογική επιστήμη, ο όρος που εισήγαγαν οι αγγλοσάξωνες με το όνομα empathy. Φυσικά δεν μπορεί να σημαίνει εμπάθεια διότι με τον αγγλικό όρο αποδίδεται η ικανότητα που έχει κανείς να συμμετέχει στις σκέψεις, στα συναισθήματα και τα προβλήματα των άλλων. Αποτελεί προσόν για τα προσλαμβανόμενα στελέχη του Εθνικού Συστήματος Υγείας της Μεγάλης Βρετανίας. Ο Ποταμιάνος αντί των επιστημονικοφανών όρων «ενσυνείδηση», «ενσυναίσθηση» και «δεν συμμαζεύεται» όπως σωστά λέει, προτείνει την ωραία ελληνική λέξη «μέθεξη». Πρόκειται για την ικανότητά μας να ενστερνιζόμαστε τις αλλότριες εμπειρίες και τα πάθη.
Τελειώνω με μία κοινωνιολογική πραγματεία που έχει τον τίτλο «Λάμψη και σκιές των δικτύων» (σελ. 197 έως και 272). Πρόκειται για επιστημονική ανάλυση του μεγάλου θέματος της διαδικτυακής πραγματικότητας που θα πρέπει να μελετηθεί από όλους όσοι ασχολούνται με τον ηλεκτρονικό τρόπο ζωής. Πρέπει να μπει στα σχολεία(γυμνάσιο-Λύκειο). Δεν επεκτείνομαι, παρά την σπουδαιότητα του θέματος, συναρθρωμένου μάλιστα με τις έννοιες της αλληλοβοήθειας, αλληλεγγύης, συνεργασίας-συνύπαρξης τελικά, που κυριαρχούν στο βιβλίο.
Θα μπορούσε να μας απασχολήσει το κεφάλαιο αυτό και μόνο απόψε, και πάλι ο χρόνος θα ήταν λίγος. Τονίζω μόνον ότι ο Ποταμιάνος μας προβάλλει δύο μεγάλες προσωίκότητες: τον Κέβιν Κέλλυ και την Σέρρυ Τάρκλ. Ο Κελλυ είναι συνιδρυτής του περιοδικού Wired από τα τεύχη του οποίου διαμορφώνεται το μανιφέστο της νέας διαδικτυακής ψηφιακής εποχής της ανθρωπότητας. Ο Κέλλυ είναι ερωτευμένος με το διαδίκτυο. «Θέλω να παραμείνω βυθισμένος στην απύθμενη αφθονία του. Να μείνω εκεί. Να με τυλίξει στην αγκαλιά του των (μοιρασμένων) ονείρων» λέει. Η Σέρρυ Ταρκλ είναι καθηγήτρια στο MIT και διδάσκει Κοινωνικές Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας. Έχει σπουδάσει στο Χάρβαρντ Κοινωνιολογία και Ψυχολογία Προσωπικότητας. Η Ταρκλ λοιπόν σε καλόπιστη αλλά μαχητική αντιπαράθεση με τον Κέλλυ απαντάει για τον, κατά τα άλλα, φίλο της: «Ο Κέλλυ μοιάζει σαν μαγεμένος από τη σαγηνευτική υπόσχεση του Διαδικτύου για απεριόριστη γνώση. Αλλά η ιστορία του Οιδίποδα μας θυμίζει ότι η σαγήνη είναι δαπανηρή. Και τούτο συνήθως σημαίνει πως επωμιζόμαστε μεγάλο κόστος όταν αψηφούμε τις συνέπειές της».
Ποια είναι η θέση του Ποταμιάνου δεν θα σας πω. Ίσως να βγάλετε συμπέρασμα από όσα ανέφερα μέχρι τώρα. Καλύτερα θα τη διαβάσετε στο βιβλίο.
Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Δημήτρη Ποταμιάνο για την ευφρόσυνη γνώση που μας χαρίζει με τα βιβλία του.
