Η αύξηση του πλούτου ξεκίνησε στην Ολλανδία του 17ου αιώνα και επεκτάθηκε τον επόμενο αιώνα στην Αγγλία, τη Σκοτία και τις αμερικανικές αποικίες. Στη συνέχεια απλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
Οι οικονομολόγοι και οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η αλλαγή είναι τεράστια: το 2010, το μέσο ημερήσιο εισόδημα σε μια σειρά από χώρες, περιλαμβανομένων της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Μποτσουάνα και της Βραζιλίας, ήταν κατά 1.000 ως 3.000% υψηλότερο σε σχέση με το 1800. Οι άνθρωποι είναι μετακινηθεί από τις σκηνές σε οικιστικά συγκροτήματα, είχαν νικήσει μια σειρά από αρρώστιες και είχαν κατακτήσει τη γνώση.
Ίσως να νομίζει κανείς ότι οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Στην πραγματικότητα, τα μεγαλύτερα κέρδη τα αποκόμισαν οι φτωχοί. Σε χώρες όπως η Ιρλανδία, η Σιγκαπούρη, η Φινλανδία και η Ιταλία, ακόμη και άνθρωποι που είναι σχετικά φτωχοί έχουν τροφή, στέγη, εκπαίδευση και ιατρική περίθαλψη. Οι πρόγονοί τους δεν είχαν κανένα από αυτά τα αγαθά.
Οι οικονομικές ανισότητες έχουν τάσεις αυξομείωσης, μακροπρόθεσμα όμως έχουν μειωθεί, τόσο μεταξύ των χωρών όσο και στο εσωτερικό τους. Το βασικό πρόβλημα είναι η φτώχεια. Έχει μεγαλύτερη σημασία αν η μέση Γαλλίδα έχει να φάει παρά πόσα γιοτ έχει η κληρονόμος της L’Oreal Λιλιάν Μπετανκούρ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, τα 40 τελευταία χρόνια το ποσοστό του πληθυσμού που ζει με 1 ή 2 δολάρια την ημέρα έχει μειωθεί στο μισό. Ο Πολ Κόλιερ, ένας οικονομολόγος από την Οξφόρδη, μας ζητά να ασχοληθούμε με το πιο φτωχό ένα δισεκατομμύριο του πλανήτη. Έχει δίκιο. Ο ίδιος όμως επισημαίνει ότι πριν από 50 χρόνια, στην κατάσταση αυτή βρίσκονταν τα 4 από τα 5 δισεκατομμύρια των κατοίκων εκείνης της εποχής.
Μπορούμε να βελτιώσουμε τις συνθήκες της εργατικής τάξης. Η αύξηση της παραγωγικότητας μέσω της ενίσχυσης της δημιουργικότητας φέρνει αποτελέσματα. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τη μεταφορά πόρων από τους πλούσιους προς τους φτωχούς – και, εν πάση περιπτώσει, το κόλπο αυτό πιάνει μόνο μια φορά.
Κοιτάξτε τις θεαματικές βελτιώσεις που έχουν σημειωθεί στην Κίνα μετά το 1978 και στην Ινδία μετά το 1991. Στις δύο αυτές χώρες ζουν τα 4/10 των κατοίκων του πλανήτη. Ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες οι πραγματικοί μισθοί δεν έχουν πάψει να αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες, κι ας έχετε ακούσει το αντίθετο. Η πραγματική αγοραστική δύναμη έχει διπλασιαστεί σε σχέση με τη δεκαετία του ’50 – όταν πολλά παιδιά στην Αμερική πήγαιναν για ύπνο πεινασμένα.
Τι προκάλεσε λοιπόν την αύξηση του πλούτου;
Όχι η εκμετάλλευση των φτωχών ούτε οι επενδύσεις ή οι θεσμοί, αλλά μια απλή ιδέα, την οποία ο φιλόσοφος και οικονομολόγος Ανταμ Σμιθ είχε αποκαλέσει «φιλελεύθερο σχέδιο για την ισότητα, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη». Με μια λέξη, πρόκειται για τον φιλελευθερισμό, με την έννοια που έχει στην Ευρώπη. Δώστε στις μάζες απλών ανθρώπων ισότητα ενώπιον του νόμου και ισότητα στην κοινωνική αξιοπρέπεια, κι ύστερα αφήστε τους μόνους. Θα διαπιστώσετε ότι αναπτύσσουν εφευρετικότητα και ενέργεια.
Η ιδέα του φιλελευθερισμού διαδόθηκε από το 1517 ως το 1789 στη βορειοδυτική Ευρώπη χάρις σε τέσσερις παράγοντες: τη Μεταρρύθμιση, τον Ολλανδικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, τις επαναστάσεις στην Αγγλία και τη Γαλλία, και την ανάγνωση. Οι παράγοντες αυτοί απελευθέρωσαν τους καθημερινούς ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και την ανερχόμενη αστική τάξη. Η συμφωνία ήταν η εξής: στην πρώτη πράξη, αφήστε με να δοκιμάσω την τάδε ή τη δείνα βελτίωση. Θα κρατήσω τα κέρδη, ευχαριστώ πολύ, παρόλο που στη δεύτερη πράξη θα παρέμβουν εκείνοι οι ενοχλητικοί ανταγωνιστές και θα τα μειώσουν. Στην τρίτη πράξη, όταν οι βελτιώσεις μου θα έχουν διαδοθεί, θα γίνετε πλούσιοι.
Και έτσι έγινε.
Ίσως να νομίζετε ότι για να ευδοκιμήσει κάτι τέτοιο πρέπει να ξεκινήσετε με ένα επαρκές φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, καθώς και με καλούς θεσμούς. Κάνετε λάθος. Ασφαλώς και χρειαζόμαστε κεφάλαιο και θεσμούς για να εφαρμόσουμε αυτές τις ιδέες. Το βασικό όμως είναι να κυκλοφορήσει η φιλελεύθερη ιδέα στο πανεπιστήμιο, στους σιδηροδρόμους, στο Διαδίκτυο, στις βιβλιοθήκες. Από την εποχή του Καρλ Μαρξ έχουμε συνηθίσει να αναζητούμε υλικά αίτια για την ανθρώπινη πρόοδο. Όμως ο σύγχρονος κόσμος προήλθε από τη μεταχείριση όλο και περισσοτέρων ανθρώπων με σεβασμό.
Δεν είναι φυσικά όλες οι ιδέες γλυκές. Ο φασισμός, ο ρατσισμός, η ευγονική και ο εθνικισμός είναι ιδέες που έχουν αποκτήσει και πάλι μια επικίνδυνη δημοτικότητα. Η αύξηση του πλούτου όμως προκλήθηκε από γλυκές πρακτικές ιδέες στους τομείς της τεχνολογίας και των θεσμών, καθώς και από τη φιλελεύθερη ιδέα που έδωσε για πρώτη φορά τη δυνατότητα σε καθημερινούς ανθρώπους να πάρουν μπρος. Πρέπει να εμπνεύσουμε τις μάζες, όχι τις ελίτ. Η ισότητα ενώπιον του νόμου και η ισότητα στην κοινωνική αξιοπρέπεια εξακολουθούν να είναι η ρίζα της οικονομικής και πνευματικής ευημερίας – κι ας λένε οι τύραννοι ό,τι θέλουν.
(*) Η Ντέιρντρε ΜακΚλόσκι είναι διακεκριμένη αμερικανίδα καθηγήτρια Οικονομικών, Ιστορίας, Αγγλικών και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, στο Σικάγο
(Πηγή: New York Times)
