Οι πολιτικές εξελίξεις στη Δύση -και ιδιαίτερα η υποψηφιότητα ενός αυταρχικού λαϊκιστή για την προεδρία της σημαντικότερης δυτικής δημοκρατίας- προσδίδουν μεγάλη σημασία σε αυτό το ερώτημα. Η επιτυχία των πολιτικών και οικονομικών συστημάτων που λειτουργούν στον δυτικό κόσμο εδώ και τέσσερις δεκαετίες δεν είναι πλέον εγγυημένη. Και το ερώτημα είναι τι θα μπορούσε να τα διαδεχθεί.
Υπάρχει μια προφανής σχέση ανάμεσα στη φιλελεύθερη δημοκρατία (τον συνδυασμό της ψήφου με τα ατομικά δικαιώματα) και τον καπιταλισμό (το δικαίωμα ελεύθερης αγοραπωλησίας αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίου και εργατικής δύναμης). Είναι κοινή η πεποίθησή τους ότι οι πολίτες πρέπει να κάνουν ελεύθερα τις επιλογές τους και όχι να αποτελούν αντικείμενα της βούλησης και της ισχύος άλλων ανθρώπων.
Εύκολα διακρίνει όμως κανείς και εντάσεις ανάμεσα στη δημοκρατία και τον καπιταλισμό. Η δημοκρατία είναι εξισωτική, ο καπιταλισμός όχι. Όταν η οικονομία καταρρέει, η πλειοψηφία καταφεύγει στον αυταρχισμό, όπως στη δεκαετία του 1930. Όταν ο καπιταλισμός δημιουργεί μεγάλες ανισότητες, οι πλούσιοι μετατρέπουν τη δημοκρατία σε πλουτοκρατία.
Ιστορικά, η άνοδος του καπιταλισμού συνοδευόταν από πιέσεις για όλο και πιο οικουμενική ψήφο. Αυτός είναι ο λόγος που οι πιο πλούσιες χώρες είναι φιλελεύθερες δημοκρατίες με καπιταλιστικές οικονομίες. Η κατανομή της αύξησης του πλούτου συνέβαλε στη νομιμοποίηση του καπιταλισμού και τη σταθεροποίηση της δημοκρατίας. Σήμερα, όμως, ο καπιταλισμός δυσκολεύεται να εγγυηθεί τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Αντιθέτως, οι ανισότητες αυξάνονται και η αύξηση της παραγωγικότητας επιβραδύνεται. Αυτό το δηλητηριώδες μίγμα δυσφημίζει και τη δημοκρατία και τον καπιταλισμό.
Ο σημερινός καπιταλισμός είναι παγκόσμιος, κάτι που επίσης μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογικό. Οι καπιταλιστές δεν περιορίζουν τις δραστηριότητές τους σε μια εθνική νομοθεσία. Αν οι ευκαιρίες είναι παγκόσμιες, το ίδιο συμβαίνει με τις δραστηριότητες. Το ίδιο και με τις οικονομικές οργανώσεις, ιδιαίτερα τις μεγάλες εταιρείες.
Όπως επισημαίνει, όμως, ο καθηγητής του Χάρβαρντ, Ντάνι Ρόντρικ, η παγκοσμιοποίηση περιορίζει την εθνική αυτονομία. «Η δημοκρατία, η εθνική κυριαρχία και η παγκόσμια οικονομική ενοποίηση» γράφει, «μπορούν να συνδυαστούν μόνο ανά δύο. Και τα τρία μαζί δεν μπορούν να λειτουργήσουν». Όταν οι χώρες μπορούν να εφαρμόζουν εθνικές διατάξεις, η ελευθερία της αγοραπωλησίας χωρίς σύνορα περιορίζεται. Όταν οι φραγμοί αίρονται και οι διατάξεις εναρμονίζονται, η νομοθετική αυτονομία των κρατών περιορίζεται. Η ελευθερία του κεφαλαίου να διασχίζει τα σύνορα περιορίζει την ικανότητα των κρατών να εφαρμόζουν τις δικές τους διατάξεις και να επιβάλλουν τους δικούς τους φόρους.
Επιπλέον, ένα συνηθισμένο γνώρισμα των περιόδων παγκοσμιοποίησης είναι η μαζική μετανάστευση. Η ελεύθερη μετακίνηση οδηγεί σε ακραία σύγκρουση της ατομικής ελευθερίας και της δημοκρατικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με την πρώτη, οι άνθρωποι πρέπει να μπορούν να μετακινούνται ελεύθερα. Σύμφωνα με τη δεύτερη, η ιδιότητα του πολίτη αποτελεί συλλογικό δικαίωμα και πρέπει να υπόκειται σε έλεγχο. Στο μεταξύ, οι επιχειρήσεις θεωρούν ότι πρέπει να είναι ελεύθερες να κάνουν προσλήψεις όπως εκείνες νομίζουν. Η μετανάστευση προκαλεί έτσι, μοιραία, τριβές ανάμεσα στην εθνική δημοκρατία και τις παγκόσμιες οικονομικές ευκαιρίες.
Αν λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι η αντιμετώπιση της πρόσφατης χρηματοπιστωτικής κρίσης κλόνισε την εμπιστοσύνη των πολιτών στις ελίτ που τους κυβερνούν, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι ο γάμος της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του παγκόσμιου καπιταλισμού έχει συννεφιάσει απειλητικά. Τι θα μπορούσε λοιπόν να πάρει τη θέση του;
Μία πιθανότητα είναι η άνοδος της παγκόσμιας πλουτοκρατίας και, κατά συνέπεια, το τέλος των εθνικών δημοκρατιών. Όπως και στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, οι δημοκρατίες θα κρατήσουν τη μορφή τους, θα χάσουν όμως το περιεχόμενό τους.
Μια άλλη πιθανότητα είναι η άνοδος ανελεύθερων δημοκρατιών ή σύγχρονων δικτατοριών όπου ο εκλεγμένος ηγέτης θα ελέγχει τόσο το κράτος όσο και τους καπιταλιστές. Αυτό συμβαίνει, σήμερα, στη Ρωσία και την Τουρκία. Ο ελεγχόμενος εθνικός καπιταλισμός θα πάρει τότε τη θέση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Κάτι τέτοιο έγινε τη δεκαετία του ΄30. Δεν είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς τους πολιτικούς στη Δύση που θα ήθελαν να ακολουθήσουν αυτή την κατεύθυνση.
Στο μεταξύ, όσοι από εμάς θέλουν να διατηρήσουν τόσο τη φιλελεύθερη δημοκρατία όσο και τον παγκόσμιο καπιταλισμό πρέπει να αντιμετωπίσουν ορισμένα ζητήματα. Ένα από αυτά είναι κατά πόσον έχει νόημα να προωθούνται διεθνείς συμφωνίες που περιορίζουν τους εθνικούς ελέγχους προκειμένου να ωφελούνται οι πολυεθνικές εταιρείες. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής του Χάρβαρντ, Λόρενς Σάμερς, «οι διεθνείς συμφωνίες πρέπει να αξιολογούνται όχι με βάση πόσοι φραγμοί αίρονται αλλά με βάση πόσο ενδυναμώνονται οι πολίτες». Το εμπόριο αποφέρει κέρδη, αλλά δεν μπορεί να αποτελεί αυτοσκοπό.
Για να προστατευθεί η νομιμότητα των δημοκρατικών πολιτικών μας συστημάτων, πρέπει πάνω απ΄ όλα να εξασφαλιστεί ότι η οικονομική πολιτική υπηρετεί τους πολλούς, όχι τους λίγους. Αν δεν το πετύχουμε, η ίδια η βάση της πολιτικής μας τάξης θα καταρρεύσει. Και αυτό δεν θα κάνει καλό σε κανέναν.
(Πηγή: Financial Times)
* Ο Βρετανός Μάρτιν Γουλφ είναι ο επικεφαλής σχολιαστής επί οικονομικών θεμάτων στους Financial Times (http://www.ft.com/comment/columnists/martin-wolf). Τα πλέον πρόσφατα βιβλία του είναι « The Shifts and the Shocks: What we've learned - and still have to learn - from the financial crisis» (Allen Lane, 2014) και «Why Globalization Works» (Yale University Press, 2004).
