* Από τον Κων/νο Ν. Οικονόμου
Το 1402, κι ενώ η οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειο της ανόδου, ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ συνετρίβη από τους Μογγόλους του Τιμούρ του Χωλού (Ταμερλάνου) στη μάχη της Άγκυρας. Αυτό το γεγονός παρέτεινε για λίγα χρόνια τον επιθανάτιο ρόγχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Έτσι, κατόπιν της συμφωνίας του 1403, που συνήφθη μεταξύ του γιου του Βαγιαζήτ, Σουλεϊμάν Α΄ και του Μανουήλ Παλαιολόγου, αρκετά από τα κατακτημένα εδάφη επιστράφηκαν στο βυζαντινό κράτος, μεταξύ των οποίων και η Ανατολική Θεσσαλία μέχρι την Λάμία(1). Η Δυτική Θεσσαλία, ισχυρίζονται ορισμένοι, πως παρέμενε σχεδόν ανεξάρτητη. Όμως οι πηγές(2) της εποχής αναφέρουν έναν Οθωμανό, το Γιουσούφ μπέη, κυβερνήτη της Μεγάλης Βλαχίας για το έτος 1406. Σύμφωνα με δυο ανώνυμα μικρά χρονικά της συλλογής P. Schreiner (48/3 και 69/9) το καλοκαίρι του 1404 ξέσπασε μια «στάση» των Χριστιανών («απιστία» ή «αποστασία» κατά τα κείμενα) της περιοχής του Φαναρίου. Το 1403 ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από τη μια ήταν ο νόμιμος σουλτάνος Σουλεϊμάν και από την άλλη ο επίδοξος σφετεριστής του θρόνου και αδελφός του προηγουμένου, Μουσά Τσελεμπή. Ένα βίαιο επεισόδιο αυτής της διαμάχης παίχτηκε στη Λάρισα. Ο Χαλκοκονδύλης μάς αναφέρει ότι «περί τα μέρη της Λαρίσου» ο Μουσά τύφλωσε τον ανεψιό του Σουλεϊμάν Ορχάν(3) (1413). Την ίδια χρονιά ο νέος σουλτάνος Μεχμέτ (Μωάμεθ) Α΄ (1423-1421) ανανέωσε τη συνθήκη του 1403 παραχωρώντας επιπλέον και άλλα φρούρια και χωριά της Θεσσαλίας στους Βυζαντινούς. Οι Βενετοί μ’ αυτή τη συνθήκη ήλεγχαν το κάστρο του Πτελεού και των Λεχωνίων έχοντας τη νομή των καλλιεργειών του κάμπου των Λεχωνίων. (Βέβαια τα Λεχώνια υπάγονταν ακόμη, τυπικά, στο Δούκα των Αθηνών Antonio Acciaiuoli). Το 1416 δυνάμεις εμίρηδων, αντιπάλων του σουλτάνου προσπάθησαν να προξενήσουν προβλήματα στον οθωμανικό θρόνο. Συγκεκριμένα ο Μουσταφά της Καραμανίας και ο Τζουνέιντ του Αϊδινίου εισέβαλαν στη Βουλγαρία κι από εκεί στη Μακεδονία. Όπως όμως μας βεβαιώνει ο ιστορικός Δούκας, οι δυνάμεις τους, που βασίστηκαν στη βοήθεια ντόπιων πληθυσμών, αναχαιτίστηκαν από το στρατό του σουλτάνου. Μετά το θάνατο του Μεχμέτ (1421) ο Μανουήλ συνεργάστηκε με τους προαναφερθέντες εμίρηδες κατά του νέου σουλτάνου Μουράτ Β΄. Ο Μουράτ αφού αντιμετώπισε με επιτυχία τους στασιαστές, ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Θεσσαλίας, σχεδόν αναίμακτα, με στρατηγό τον Τουραχάν μπέη. Η κατάκτηση τη φορά αυτή συνοδεύτηκε από οργανωμένη εγκατάσταση πολυάριθμων μουσουλμάνων από την Ανατολία. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν αγροτικές οικογένειες από το Ικόνιο της Καππαδοκίας, εκτοπισμένοι λόγω των εμφυλίων συγκρούσεων των ηγεμόνων της Μικράς Ασίας. Αυτοί συνοικίστηκαν σε χωριά της βορειοανατολικής θεσσαλικής πεδιάδας και ονομάζονταν Κονιαρέοι ή Κόνιαροι από τον τόπο καταγωγής τους (Ικόνιο). Τα περισσότερα από αυτά τα χωριά συγκροτήθηκαν στον άξονα της σημερινής Παλαιάς Εθνικής Οδού Λάρισας- Βόλου, από το ύψος της λίμνης Κάρλας και βορειότερα μέχρι την περιοχή Συκουρίου. Μια άλλη ομάδα μουσουλμάνων εποίκων, που έφθασαν λίγο αργότερα στη Θεσσαλία (1463), ήταν οι Γιουρούκοι οι οποίοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία(4) και εγκαταστάθηκαν στις παρυφές του Ολύμπου (από το Αργυροπούλι ως την Ιτέα), της Όσσας (χωριά του Συκουρίου ως τη Μαρμαρίνη), του Μαυροβουνίου (Καλαμάκι, κ.ά.) του Φυλλήιου όρους, στην περιοχή των Κυνός Κεφαλών, και αλλού. Στη συνέχεια ο Τουραχάν διαμοίρασε τον θεσσαλικό κάμπο, σε ντόπιους εκούσια εξισλαμισθέντες φεουδάρχες(5) και σε δικούς του αξιωματούχους, υπό τη μορφή φέουδων. Ο λόγος της διανομής ήταν η επιβράβευση αυτών για τη συμβολή τους στην κατάκτηση της Θεσσαλίας. Ο νεότερος ιστορικός Γιάννης Κορδάτος αναφέρεται στο γεγονός με τη χαρακτηριστική του λεπτή ειρωνεία: «Οι Τούρκοι άφησαν το φεουδαρχικό καθεστώς, μια που οι φεουδάρχες ειρηνικά παρέδωσαν τη χώρα».(6) Από τη Λαμία εκδιώχτηκε το μεγαλύτερο μέρος του λιγοστού τότε χριστιανικού πληθυσμού και κατοικήθηκε από Τούρκους εποίκους καθώς και από διοικητικούς υπαλλήλους και στρατιωτικούς του οθωμανικού κράτους. Ο ίδιος ο Τουραχάν το 1452 βρισκόταν εγκαταστημένος στον Ισθμό απ’ όπου επιχείρησε τον αποκλεισμό των δεσποτών του Μυστρά(7). Η ίδια η Λάρισα άλλαξε όνομα και μετονομάστηκε από τους Οθωμανούς «Γενή Χεσίρ», δηλαδή Νέα Πόλη, χωρίς όμως να καταφέρουν να εκτοπίσουν το παλιό της όνομα. Συμπερασματικά το 1423 ολοκληρώθηκε και η τρίτη φάση της οθωμανικής κατάκτησης του μεγαλύτερου τμήματος της Θεσσαλίας. Η τελευταία, απεγνωσμένη, προσπάθεια των Βυζαντινών εναντίον της οθωμανικής επέκτασης στη Θεσσαλία ήταν μια παράτολμη ενέργεια του Δεσπότη του Μυστρά Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (του μελλοντικού τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα). O Κων/νος, επικεφαλής στρατιωτικού σώματος, το 1445 προέλασε στη Στερεά και εισήλθε στη Θεσσαλία περνώντας από το Φανάρι (δεν γνωρίζουμε αν το κατέλαβε προσωρινά) και έφτασε στα ορεινά των Αγράφων. Ειδοποιούμενος όμως ότι ισχυρές τουρκικές δυνάμεις είχαν συγκεντρωθεί στο Βελεστίνο (αρχές του 1446), αναγκάστηκε να υποχωρήσει νοτιότερα. Η αντίσταση των Ελλήνων που ήταν περιορισμένη στα ορεινά της Θεσσαλίας εγκαταλείφθηκε μετά την άλωση της Πόλης (1453). Τότε φαίνεται πως έπεσε οριστικά και το Φανάρι στα χέρια των εισβολέων. Τέλος το 1454 υπογράφηκε συνθήκη μεταξύ του Μωάμεθ Β΄ (Πορθητή) και των Ενετών, σύμφωνα με την οποία οι Τούρκοι αποκτούσαν τον έλεγχο των τελευταίων δυο οχυρών(8) της Θεσσαλίας: των κάστρων του Πτελεού και του Γαρδικίου (Ετέρα Γαρδικία). Όμως η συμφωνία έμελλε να γίνει πράξη το 1470, μετά την πτώση της Εύβοιας (12-7-1470). Έτσι τα τελευταία οχυρά εκπορθήθηκαν, ενώ οι Ενετοί υπερασπιστές των σκοτώθηκαν μέχρι ενός από τους Τούρκους, και οι Έλληνες κάτοικοι αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν σιδηροδέσμιοι στην Κων/λη. Αυτοί μαζί με άλλους εκτοπισμένους, μεταξύ των οποίων και Φαναριώτες, επρόκειτο να συνοικίσουν την γειτονιά του Φαναρίου στην Πόλη.
* Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας – συγγραφέας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Στη σειρά των άρθρων μας για τη Μεσαιωνική Θεσσαλία βασιστήκαμε σε πολλές ιστορικές πηγές. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, Ευσέβιος Καισαρείας, Χρονικό, Εκκλησιαστική Ιστορία, Προκόπιος Καισαρείας, Περί κτισμάτων, Ιουστινιανός, Νεαραί, Κων/νος Πορφυρογέννητος, Περί Θεμάτων, Θεοφάνης, Χρονογραφία, Ιωάννη Καντακουζηνού, Ιστορία, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Απόδειξις Ιστοριών, Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική συγγραφή, Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική διήγησις, Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, Ιωάννης Σκυλίτσης, Σύνοψις ιστοριών, Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις ιστοριών, Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή ιστοριών, Συνεχιστής Θεοφάνους, Χρονογραφία, Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονικόν ημιτελές ποίημα, Νικηφόρου βασιλέως, Περί Βιγλών, Γεώργιος Μοναχός, Χρονικόν σύντομον, Ιωάννης Καμενιάτης, Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης, Γ. Φραντζής – Νίκ. Μπαρμπάρο, Η Πόλις εάλω, Λιβάνη 1993, Γ. Παχυμέρης, Ιστορία, Miracula Sancti Demetrii, (Θαύματα Αγίου Δημητρίου), P.G., τ.116 Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, Ευθύμιος Ιερομόναχος, Το Χρονικόν του Γαλαξειδίου, Χρονικόν του Μορέως, Γοδεφρίδος Βιλλαρδουίνος, Η κατάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως, Χατζηνικολή, Αθήνα 1985, Ερρίκος της Βαλενσιέν, Η Ιστορία του αυτοκράτορα Ερρίκου της Κων/λεως, μτφρ. Κ. Αντύπα, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα 1987 Χρονικόν των Τούρκων σουλτάνων, Ζώρας, Αθήναι 1958 Κων/νος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Επαμεινώνδας Φαρμακίδης, Η Λάρισα, εισαγωγή σχόλια, επιμέλεια, Κώστας Σπανός, Γνώση, Λάρισα 2001, Ιωάννης Λεονάρδος, Νεοτάτη της Θεσσαλίας χωρογραφία, επιμέλεια, Κώστας Σπανός, εκδ. Θετταλός, 1992, Ν. Γεωργιάδης, Θεσσαλία, β΄ έκδ., Βόλος, 1894, Απόστολος Παπαθανασίου, «Η επανάσταση των Ελλαδικών το έτος 727 και η συμβολή της βυζαντινής Θεσσαλίας», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 30 (1996), 49-65, Κ. Σαθάς, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 1872-1894 Άννα Αβραμέα, Η βυζαντινή Θεσσαλία μέχρι το 1204, Αθήνα 1974, Δ. Ζακυθηνός, Η βυζαντινή Ελλάς, 392-1204, Αθήνα 1965, Οι Σλάβοι εν Ελλάδι, 1965, Χρήστος Ντάμπλιας, Η Ιστορία της Θεσσαλίας τον 13ο αιώνα μ.Χ., Ηρόδοτος, 2002, Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία, Γ΄ τόμος, Λάρισα 2008, Σ. Γουλούλης, «Ο τάφος του Αγίου Αχιλλίου και η τιμή των λειψάνων του στη Λάρισα μέχρι το 985 μ.Χ.», «Λάρισα, παρελθόν, μέλλον», Λάρισα 1985,(σελ. 211-240), Σ. Γουλούλης, Αντωνίου Λαρίσης, Εγκώμιον εις τον Άγ. Κυπριανό Λαρίσης, Λάρισα 1991, Α. Σαββίδης, «Η μεσαιωνική Φάρσαλος έως την οθωμανική κατάκτηση του 1393», ΘΗ 25 (Λάρισα 1993), 97-108 και «Περί του βυζαντινού κρατιδίου της Θεσσαλίας», 2ο Συνέδριο Λαρισαϊκών Σπουδών, Λάρισα 1994, σελ. 73-80, Γ. Σούλης, (μτφρ. Ν. Ντεσλή) «Η Θεσσαλική Βλαχία», Θ.Η. 15 (Λάρισα 1989) 13-15, Σουζάνα Χούλια, «Οι Φράγκοι στη Θεσσαλία», Θ.Η. 15 (Λάρισα1989), 17-28, G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Βασιλόπουλος, 1978, Α. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Πάπυρος, 1971, Στήβεν Ράνσιμαν, Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, Μπεργαδή, 1979, Donald M. Nicol, Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1991, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμοι στ΄- θ΄, Εκδοτική Αθηνών, 1976, Ι. Φαλλμεράιερ, Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, Νεφέλη, 1984, Edward Gibbon, The History of the decline and fall of the Roman Empire, London 1896, Δ. Σοφιανός, Ο Άγιος Αχίλλιος Λαρίσης, Αθήνα 1990, Κ. Άμαντος, Ιστορία του βυζαντινού κράτους, 867-1204, Αθήνα 1957, Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969, Ευαγγελία Ιωαννιδάκη-Ντόστογλου, «Οι Νορμανδοί και η πολιορκία της Λάρισας», ανάτυπο 15ου τόμου του Θ.Η., (Λάρισα 1989), Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, 1960, Άννα Βογιατζή, Σερβο – Ελληνικό Λεξικό, Θεσσαλονίκη, 1997, Δ. Τσοποτός, Αναίρεσις των περί εγκαταστάσεως Σλάβων αστήρικτων ισχυρισμών, Αθήναι 1930, Α. Αρβανιτόπουλος, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία», ΠΑΕ 1906 (123-130), 1907 (147-182), 1912 (154-226), Λ. Δεριζιώτης, «Παλαιοχριστιανικά κτίσματα της πόλεως Λαρίσης», «Λάρισα, παρελθόν και μέλλον», Λάρισα 1985, σ. 199-204, Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Εκκλησία της Ελλάδας κατά τη Φραγκοκρατία, Θεσ/κη 1984, Σ. Σδρόλια, «Συμβολή στην ιστορία του Φαναρίου Καρδίτσας, 1289-1453», ΘΗ 12, 129-144, Fr. Hild, J. Koder, Κ. Σπανός, Δ. Αγραφιώτης, (μτφρ. από τα γερμανικά Γ. Παρασκευάς) «Βυζαντινή Θεσσαλία, οικισμοί, τοπωνύμια, μοναστήρια, ναοί», ΘΗ (Λάρισα 1987) 12-127, W. Miller, (μτφρ. Αγγ. Φουριώτη) Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, Λονδίνο 1908, Α. Ρίζος, (μτφρ. Γ. Γουριώτης) «Οι Βλάχοι της Λάρισας κατά τον 10ο αιώνα», ανακοίνωση στο 23ο συμπόσιο Βυζαντινών Σπουδών, (18-21/3/1989), ΘΗ 21 (Λάρισα 1992) 37-43, Π. Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου, Αθήνα 1969, Α. Αδαμαντίδου, «Η Θεσσαλία κατά το Μεσαίωνα», Πυρσός 12:599-601, Θ. Καρατζάς, Ιστορία Επαρχίας Δομοκού, Αθήνα 1961, I. Sokolov, (μτφρ. Τ. Λεβέντη), «Μεγάλοι και μικροί γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας την εποχή των Παλαιολόγων», ΘΗ 27 (1995) 65-72, Κ. Καιροφύλας, Οι κουρσάροι στην Ελλάδα, Αθήναι 1959, Α. Καρατόλιας, Τα Φάρσαλα από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, Αθήνα 1968, P. Magdalino, (μτφρ. Τόμης Αλεξόπουλος), «Μέση Ρωμανία, η Θεσσαλία και η Ήπειρος στον ύστερο Μεσαίωνα», Θεσσ. Ημερολ. 19, (Λάρισα1991), 33-52, Α. Διομήδης, Αι σλαβικαί επιδρομαί εις την Ελλάδα και η πολιτική του Βυζαντίου, Αθήναι 1945, Ιωάννης Παπαθανασίου, Ιστορία των Βλάχων, Μπαρμπουνάκης, 1991, Ηώς, επιθεώρηση, «Θεσσαλία», 1962, β΄ εκδ. 2001, εκδ. Παπαδήμα, R. Browning, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Παπαδήμα, Αθήνα 1992, H. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, Μ.Ι.Ε.Τ. 1992, Ν. Γιαννόπουλος, «Οι δύο μεσαιωνικοί Αλμυροί και ο νυν», Επετηρίς Παρνασσού 8 (1904), «Το φρούριον του Βόλου», ΕΕΒΣ 8 (1931) 110-133, Κ. Μαυρίκης, Άνω Μαγνήτων νήσοι, Αλόννησος 1997, Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Αρχαίας, Μεσαιωνικής, Νέας, τόμοι 1-13, εκδ. Πάπυρος, 2008. (όπου Θ.Η., είναι το Θεσσαλικό Ημερολόγιο).
(1) «Απέδωκεν Ζητούνιον τοις Έλλησι» Χαλκοκονδύλης εκδ. Βόννης, σελ. 174, δες σχετ. και Κ. Α. Οικονόμου, Η Λάρισα και η Θεσσ. Ιστορία, τ. γ΄ Λάρισα 2008 και δ΄ τόμος Λάρισα 2009.
(2) Τη χρονολογία και το όνομα του μπέη κατέγραψε ένας Τούρκος χρονικογράφος του 1650, ο Κατίμπ Τσελεμπή.
(3) Χαλκοκονδύλης, ό.π. 178.
(4) Δ. Τσοποτός, Γη και γεωργοί, 52,53.
(5) Δηλαδή σε πλούσιους γαιοκτήμονες που δέχτηκαν με τη θέλησή τους να αλλαξοπιστήσουν για να μην χάσουν τις πλούσιες εκτάσεις γης που κατείχαν και τα προνόμιά τους.
(6) Γ. Κορδάτος, Ιστορία Βόλου – Αγιάς, 182.
(7) Το 1456, γέρος πια ο Τουραχάν θα κληθεί από τους δεσπότες του Μυστρά Δημήτριο και Θωμά να αντιμετωπίσει μια εξέγερση Αλβανών και Ελλήνων χωρικών του Μοριά.
(8) Εξαιρουμένων των θεσσαλικών νήσων.
