Γράφει ο Φάνης Γέμτος*
Η πρώτη εργασία που κάνουμε μετά τη προηγούμενη καλλιέργεια είναι η διαχείριση των φυτικών υπολειμμάτων της. Όπως είναι γνωστό κάθε καλλιέργεια δίνει ένα κύριο προϊόν για το οποίο καλλιεργείται και ένα υποπροϊόν ή φυτικό υπόλειμμα που συνήθως μετά τη συγκομιδή παραμένει στο χωράφι. Τα υπολείμματα αυτά μπορεί να είναι χρήσιμα όπως το άχυρο χειμερινών σιτηρών που χρησιμοποιείται στη κτηνοτροφία. Σε άλλες περιπτώσεις όπως τα στελέχη του καλαμποκιού ή του βαμβακιού δεν έχουν σήμερα χρήσεις (μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βιομάζα για παραγωγή ενέργειας αλλά τουλάχιστο για την ώρα δεν φαίνεται να υπάρχει γενικότερο ενδιαφέρον), παραμένουν στο χωράφι και ο αγρότης πρέπει να τα διαχειριστεί πληρώνοντας το σχετικό κόστος. Ο αγρότης συνήθως προσπαθεί να απαλλαγεί από αυτά θρυμματίζοντας τα με στελεχοκόπτες και μετά με ενσωμάτωση στο έδαφος συνήθως με όργωμα. Η διατήρηση των υπολειμμάτων στην επιφάνεια του εδάφους δημιουργεί αρκετά προβλήματα όπως δυσκολία λειτουργίας μηχανημάτων με υνιά. Παράλληλα στα φυτικά υπολείμματα διαχειμάζουν διάφορα παράσιτα που προκαλούν προσβολές την επόμενη χρονιά. Έχουν όμως και σημαντικά πλεονεκτήματα όπως θα αναλυθεί πιο κάτω.
Τη διαχείριση των υπολειμμάτων ακολουθεί η κατεργασία του εδάφους.
Τι επιδιώκουμε όταν κατεργαζόμαστε το έδαφος;
Στόχος μας είναι η δημιουργία κατάλληλης δομής στο έδαφος ώστε να δεχθεί το σπόρο (σποροκλίνη) και να ευνοήσει την ανάπτυξη της ρίζας στη διάρκεια της βλαστικής περιόδου. Με τον όρο δομή του εδάφους αναφερόμαστε στη διάταξη των συσσωματωμάτων του εδάφους στον χώρο και τη σταθερότητά τους. Αναφερόμαστε στο πορώδες του εδάφους δηλαδή στο δίκτυο πόρων (σωληνώσεων) που δημιουργούνται στο έδαφος και ένα μέρος είναι αρκετά μεγάλου ώστε να επιτρέπουν τη στράγγιση και το αερισμό του εδάφους και τη διείσδυση της ρίζας και ένα μέρος αρκετά μικρό για να συγκρατούν το νερό και να το δίνουν στα φυτά στη διάρκεια της βλαστικής περιόδου. Για να καταλάβουμε καλύτερα ένα βαρύ αργιλώδες έδαφος έχει πολλούς μικρούς πόρους γι’ αυτό τροφοδοτεί καλύτερα τα φυτά με νερό σε περιόδους ξηρασίας αλλά και αργεί να στραγγίσει (να ξεραθεί) και να ζεσταθεί την άνοιξη ενώ τα ελαφρά αμμώδη εδάφη στραγγίζουν καλύτερα, θερμαίνονται ταχύτερα την άνοιξη αλλά δεν συγκρατούν πολύ νερό. Η ευκολία θέρμανσης έχει σχέση με την υγρασία του εδάφους καθώς το νερό χρειάζεται τέσσερις φορές τη θερμότητα που χρειάζονται τα στερεά συστατικά του εδάφους για να ανεβάσουν θερμοκρασία κατά 1 οC. Η σταθερότητα των συσσωματωμάτων εξασφαλίζει τη σταθερότητα των πόρων και τον περιορισμό των επιπτώσεων της συμπίεσης του εδάφους.
Καλά είναι να καταλάβουμε τι βοηθά το σπόρο να φυτρώσει και τι ευνοεί την ανάπτυξη της ρίζας για να καταλάβουμε καλύτερα τι επιδιώκουμε με τη κατεργασία του εδάφους. Ο σπόρος φυτρώνει όταν βρεθεί σε κατάλληλο περιβάλλον δηλαδή: να απορροφήσει υγρασία για να αρχίσουν οι διαδικασίες διαίρεσης των κυττάρων του εμβρύου και να υπάρχει κατάλληλη θερμοκρασία. Με την τοποθέτηση του σπόρου στο έδαφος επιδιώκουμε να τον καλύψουμε με ψιλοτεμαχισμένο (ψιλοχωματισμένο) έδαφος έτσι ώστε να έρθει σε επαφή μαζί του και να απορροφήσει υγρασία. Ταυτόχρονα να μην μπορεί ο αέρας να κυκλοφορεί ελεύθερα και να ξηράνει το σπόρο ή το ριζίδιο που θα βγει. Με την απορρόφηση υγρασίας και την κατάλληλη θερμοκρασία ο σπόρος βλαστάνει και δίνει ένα ριζίδιο που κινείται προς τα κάτω και ένα βλαστίδιο που κινείται προς τα πάνω για να βγει στην επιφάνεια του εδάφους και να αρχίσει να φωτοσυνθέτει οπότε το φυτό γίνεται ανεξάρτητο. Μέχρι αυτό το σημείο όλες οι δραστηριότητες καλύπτονται από τις ουσίες που είναι αποθηκευμένες στο σπόρο. Για να επιτευχθούν αυτές οι συνθήκες πρέπει το έδαφος να ψιλοτεμαχιστεί, ο σπόρος να τοποθετηθεί σε ένα βάθος λίγων εκατοστών και το έδαφος να συμπιεστεί λίγο για να έρθει σε επαφή με το σπόρο αλλά όχι πολύ για να μην εμποδίζει την κίνηση του βλαστιδίου προς την επιφάνεια του εδάφους. Το ριζίδιο κινείται προς τα κάτω και αναπτύσσεται μέσα στο έδαφος με στόχο να εκμεταλλευτεί μεγαλύτερα τμήματα του εδάφους ώστε να τροφοδοτεί το φυτό με νερό και θρεπτικά στοιχεία. Η ρίζα τροφοδοτεί το εναέριο τμήμα του φυτού με νερό και θρεπτικά στοιχεία ενώ το αέριο τμήμα δεσμεύει την ενέργεια του ήλιου με τη φωτοσύνθεση και παράγει ουσίες για τη δημιουργία του σκελετού του φυτού και αποθηκεύει ουσίες για τις άμεσες και μελλοντικές ανάγκες του όπως το άμυλο που αποθηκεύει στους σπόρους για να τροφοδοτήσει τα νεαρά φυτάρια στην αρχική τους ανάπτυξη. Το εναέριο τμήμα τροφοδοτεί τη ρίζα με ουσίες που χρησιμοποιεί για να καλύψει τις ανάγκες της. Τις ουσίες αυτές για να τις χρησιμοποιήσει χρειάζεται οξυγόνο που πρέπει να βρει εκεί που βρίσκονται τα κύτταρά της. Ουσιαστικά οι ουσίες αυτές «καίγονται» και παράγουν την ενέργεια που χρειάζεται η ρίζα για να εκτελέσει τις λειτουργίες της. Επομένως πρέπει το έδαφος να «αερίζεται» δηλαδή να κυκλοφορεί αέρας που να ανανεώνει το οξυγόνο. Το έδαφος αποτελείται από τα στερεά του συστατικά που ενώνονται και δημιουργούν συσσωματώματα. Η διάταξή τους όπως είπαμε είναι η δομή του εδάφους. Η διάταξη αυτή δημιουργεί μεγαλύτερους και μικρότερους πόρους ενώ μικροί πόροι βρίσκονται και μέσα στα συσσωματώματα. Το νερό συγκρατείται από τα στερεά σωματίδια του εδάφους με δυνάμεις που είναι μεγαλύτερες στους μικρής διαμέτρου πόρους και μειούμενες στους μεγαλύτερους. Στους μεγαλύτερους πόρους οι δυνάμεις είναι τόσο μικρές που το νερό στραγγίζει και οι πόροι μένουν κενοί και γεμίζουν αέρα που βοηθά στον αερισμό του εδάφους και την τροφοδοσία της ρίζας με οξυγόνο. Οι πολύ μικροί πόροι συγκρατούν το νερό με πολύ μεγάλες δυνάμεις που η ρίζα δεν μπορεί να το αποσπάσει και να το χρησιμοποιήσει. Επομένως θέλουμε ένα έδαφος που να έχει ένα μίγμα μεγάλων και μικρών πόρων που να εξασφαλίζουν τον αερισμό του εδάφους αλλά και την συγκράτηση αρκετού νερού διαθέσιμου στα φυτά. Η αδυναμία αερισμού της ρίζας προκαλεί τον θάνατο της κάτι που παρατηρείται όταν ένα χωράφι πλημυρίσει με νερό. Τότε η ρίζα δεν τροφοδοτείται με οξυγόνο, αδυνατεί να λειτουργήσει και να καλύψει το υπέργειο τμήμα με νερό και το φυτό γίνεται αρχικά χλωρωτικό και μετά πεθαίνει. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε πλημύρες την άνοιξη αλλά πολλές φορές και όταν αρδεύουμε σιτηρά αργά τον Απρίλιο ή Μάιο με υψηλές θερμοκρασίες.
Η ρίζα αναπτύσσεται και εκμεταλλεύεται όσο μεγαλύτερα τμήματα του εδάφους μπορεί. Η ρίζα διεισδύει μέσα από τους πόρους του εδάφους. Εάν το έδαφος συμπιεστεί και οι πόροι είναι πολύ μικροί τότε η ρίζα βρίσκει αντίσταση και χρειάζεται να ξοδέψει μεγαλύτερη ενέργεια για να επιτύχει την εξάπλωσή της. Σε ακραίες συνθήκες συμπίεσης που δημιουργούνται πόροι μικρότεροι από τη διάμετρο της ρίζας τότε αδυνατεί να διεισδύσει και περιορίζεται η ανάπτυξή της.
Επομένως με την κατεργασία του εδάφους στοχεύουμε στη δημιουργία συνθηκών καλής εγκατάστασης της φυτείας και καλής ανάπτυξής του στη διάρκεια της βλαστικής περιόδου. Επιδιώκουμε μια στιβάδα 4-5 εκατοστών με ψιλοχωματισμένο έδαφος όπου θα τοποθετηθεί ο σπόρος. Στην επιφάνεια θα θέλαμε να αφήσουμε κάποια μεγαλύτερα συσσωματώματα για να περιορίσουμε το κίνδυνο «ταρατσώματος». Από κάτω από τη στιβάδα αυτή το έδαφος να έχει πόρους που να ευνοούν την ανάπτυξη της ρίζας.
* Ο Φάνης Γέμτος είναι γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
