Κάρλα και Θεσσαλία: Ωρα Μηδέν

Από τον Γιάννη Γερόπουλο, δασολόγο-περιβαλλοντολόγο, μέλος της Περιβαλλοντικής Πρωτοβουλίας Μαγνησίας

Το οικοσύστημα όπου ζούμε εκ των πραγμάτων διαφέρει ουσιαστικά από το αστικό περιβάλλον που δημιουργούμε: Δεν έχει σύνορα. Δεν μπορούμε να απομονώσουμε φερ’ ειπείν τους υδατικούς πόρους και να τους κάνουμε ό,τι θέλουμε χωρίς να δεχθούμε τις συνέπειες των επεμβάσεών μας στο συνολικό οικοσύστημα. Στην Ελλάδα η φύση συνιστά μία αγνοημένη παράμετρο μιας «ανάπτυξης» που υπόκειται κατά πρώτο λόγο στους κανόνες του «πολιτικού οφέλους/κόστους» - δεν κομίζουμε γλαύκας εις Αθήνας, αλλά από κάπου πρέπει να αρχίσουμε.

Από τις απαρχές της προϊστορίας η Θεσσαλία ήταν ένας τεράστιος κάμπος που έθρεφε πολιτισμούς ολάκερους - προϊστορικές εγκαταστάσεις σε Σέσκλο, Διμήνι, Θεόπετρα, Παλαιόσκαλα κ.λπ., κ.λπ., το αποδεικνύουν. Οι αρχαίοι πολιτισμοί στηρίζονταν στον συνδυασμό γεωργίας-κτηνοτροφίας για την επιβίωση. Εκεί δομούνταν η κοινότητα και το πολιτισμικό οικοδόμημα, αυτό που έδινε τη δύναμη στον άνθρωπο να ξεπερνά τις αντιξοότητες απέναντι στη φύση και στους εχθρούς, να είναι ισχυρός και ελεύθερος. Οι φοβεροί Μυρμιδόνες με τον τρομερό Αχιλλέα, πλείστοι ήρωες και ισχυροί λαοί άνθησαν στην πολιτισμική κοιτίδα της Θεσσαλίας. Η φυσική αποστράγγιση των νερών της θεσσαλικής λεκάνης απορροής ακολουθεί δύο κατευθύνσεις, το δυτικό τμήμα με τον Πηνειό να οδηγεί τα νερά προς το Αιγαίο (κατά κύριο λόγο) και το ανατολικό τμήμα με τα νερά να σχηματίζουν την εσωτερική λίμνη Βοιβηΐδα (Κάρλα). Λόγω του χωρικού περιορισμού, η διακύμανση στάθμης και έκτασης ήταν μεγάλη, με έναν τεράστιο υγροβιότοπο που φιλοξενούσε πάρα πολλά είδη χλωρίδας και πανίδας και μαζί με τις παρακείμενες γεωργικές εκτάσεις αυτός ο φυσικός κόσμος έθρεφε τον κάμπο με είδη διατροφής εξαιρετικής ποιότητας. Σε συνδυασμό με το παρακείμενο Πήλιο, το μυθικό θεραπευτικό βουνό των Κενταύρων -το πλέον εύγλωττο σύμβολο της φυσικής ισχύος-, τυχαίο δεν είναι ότι εδώ γεννήθηκε η Ιατρική και ο θεός Ασκληπιός, που ο Απόλλωνας φρόντισε να τον παιδαγωγήσει ο Χείρων μετά την έξοδο από την κοιλιά της Κορωνίδος. Σε όλη την ιστορία ο ευλογημένος από τη φύση κάμπος έθρεφε λαούς και πολιτισμούς. Όταν εισήχθηκε η μηχανική καλλιέργεια, η παραγωγικότητα εκτινάχθηκε στα ύψη και η μοναδική ποιότητα των προϊόντων που καλλιεργούνταν παραδοσιακά στον θεσσαλικό κάμπο κατέκτησε τον κόσμο. Όμως, η μοίρα του ήταν προδιαγεγραμμένη, καθώς μετά από δεκαετίες εφαρμογής χημικής εντατικής καλλιέργειας, όπως σε όλα τα μέρη του κόσμου που υιοθέτησαν το σύγχρονο γεωργικό μοντέλο, σήμερα υπάρχουν δύο προβλήματα που χτυπούν κόκκινο: α) αποστράγγιση του κάμπου από τα υδατικά αποθέματα, β) τοξικότητα και ρύπανση περιβάλλοντος και υδροφορέων από τα αγροχημικά. Στο σημείωμα αυτό δεν μπαίνω αναλυτικά στα δύο θέματα -θα σήκωναν μεγάλη ανάλυση και υπάρχουν και πιο ειδικοί-, περιορίζομαι σε ένα σημείο, τη διαχείριση των υδατικών πόρων, καθώς αποτελεί συγκεκριμένο αντικείμενο της δασολογικής επιστήμης. Στην Ελλάδα δεν έχουμε -πέρα από τα χαρτιά εννοείται...- ρεαλιστικά σχέδια διαχείρισης υδατικών πόρων σε επίπεδο υδρολογικών περιοχών, εκσυγχρονισμένα και ενημερωμένα σύμφωνα με τις μετεωρολογικές και κλιματικές εξελίξεις και εστιασμένα σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης. Η αποστράγγιση του θεσσαλικού κάμπου έχει φτάσει σε επίπεδα απίστευτα και αχαρακτήριστα. Τα παλιά χρόνια στα χωριά τα σπίτια είχαν στην αυλή την «τουλούμπα», όπου οι νοικοκυρές έβγαζαν πεντακάθαρο πόσιμο νερό από τα 8 μέτρα βάθος, σήμερα οι υδροφόροι ορίζοντες έχουν πέσει στα -450 μέτρα. Δεν είναι μόνο αυτό όμως... Με τη ρύπανση από τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα το νερό είναι σκέτος καρκίνος, για να το πούμε απλά. Στα νεκροταφεία βλέπεις τις ηλικίες θανάτου να αρχίζουν από τα 40. Σε όλον τον κόσμο, γεωργικές περιοχές όπου εφαρμόζεται εντατική χημική γεωργία μπορούν να χαρακτηριστούν ως τοξικές περιοχές, όπου με ειδικές μελέτες μετρήσεων αέρα και περιβάλλοντος θα μπορούσε, ή θα έπρεπε, να απαγορεύεται η κατοίκηση. Στην Ελλάδα τα αντιπλημμυρικά και υδρολογικά έργα που γίνονται μακριά από τις πόλεις και δε «φαίνονται», είναι έργα «μη πολιτικώς εξαργυρώσιμα», και δη σε περίοδο τετραετίας. Το έργο της «ανασύστασης της λίμνης Κάρλας» -εντός εισαγωγικών όπως διαφημίστηκε- πέρασε στην ουσία ως έργο γεωργικό, με την έννοια της απόδοσης καλλιεργησίμων εκτάσεων σε «ακτήμονες» - η δημιουργία ταμιευτήρα έγινε για να πάψουν να πλημμυρίζουν μεγάλες εκτάσεις και να αποδοθούν σε καλλιέργεια. Όμως, εκτός από την υδρολογική διαταραχή νιώσαμε στο πετσί μας τι κάνει αυτή η καλλιέργεια - και το νερό σπαταλά και το οικοσύστημα γεμίζει με τοξικά.
Μετά από αυτά, η αιτία του προβλήματος του θεσσαλικού κάμπου είναι γνωστή και σαφής. Τι χρειάζεται να γίνει για να ξαναβρεί το θεσσαλικό οικοσύστημα τις ισορροπίες του; Είναι η αλλαγή του γεωργικού-αναπτυξιακού μοντέλου. Όσο συνεχίζεται το ξεζούμισμα των υδροφορέων για να ποτίζονται οικονομικές καλλιέργειες βαμβακιού ή άλλων εμπορικών ειδών που γίνονται όχι για παραγωγή τροφής, αλλά για κέρδη εταιρειών-εμπόρων-επιδοτήσεις κ.λπ., τον θεσσαλικό κάμπο ξεχάστε τον. Όσο συνεχίζονται τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα και ο δηλητηριασμός της φύσης με τοξικά, την άγρια ζωή ξεχάστε την - αλλά και την ανθρώπινη στη συνέχεια. Όσο συνεχίζεται η καλλιέργεια εμπορικών ποικιλιών που προσανατολίζονται στον όγκο παραγωγής ή στην «απορροφησιμότητα της αγοράς», την ποιότητα στα είδη διατροφής ξεχάστε την. Όσο συνεχίζεται η εξάρτηση του αγροτικού κόσμου από τις πολιτικές υποσχέσεις και τα κόμματα και τις πολιτικές εξαργυρώσεις, την τοπική ανάπτυξη ξεχάστε την. Όσο συνεχίζονται αυτά, ο θεσσαλικός κάμπος οδεύει απαρέγκλιτα προς τη μοίρα του, που είναι μία γνωστή κατάληξη: η ερημοποίηση.
Τι δέον γενέσθαι λοιπόν; Μπορεί να ξαναζωντανέψει ο θεσσαλικός κάμπος; Θεωρητικά μπορεί, επειδή όταν ξέρεις την αιτία του προβλήματος, μπορείς να το διορθώσεις. Η πικρή ιστορία των αγροτικών και όχι μόνο εξεγέρσεων του θεσσαλικού κόσμου έρχεται σήμερα να μας «κλείσει το μάτι» δείχνοντας το μέλλον. Ο αγροτικός κόσμος πρέπει να πάρει τον τόπο στα χέρια του, προσανατολισμένος στην ποιοτική γεωργία χαμηλών εισροών, με παραδοσιακές ποικιλίες φυτών και ζώων, με ποιοτικά προϊόντα με ονομασίες ΠΟΠ κ.λπ. και ταυτόχρονα να βρει πολιτικά πρόσωπα «με κόκαλα» που θα διεκδικήσουν πόρους και πολιτικές επανόρθωσης σε όλα τα επίπεδα αποφάσεων. Έτσι, η Θεσσαλία δε θα γίνει μια τοξική έρημος, έτσι η Θεσσαλία θα ανακάμψει. Σήμερα, εν έτει 2024, και μετά από τα συσσωρευμένα λάθη του παρελθόντος, η Θεσσαλία βρίσκεται σε ένα Σημείο Μηδέν μπροστά στο μέλλον της.