Ερημοποίηση της Γης και φτώχεια: Μία αλληλοτροφοδοτούμενη καταστροφική σχέση

Από τον Χρίστο Τσαντήλα*

Ο 15ος στόχος βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) είναι η «Ζωή στη Γη» («Life on Land»), επικεντρώνοντας τη στόχευση στην προστασία του χερσαίου τμήματος της γης.

Πιο συγκεκριμένα, ένας μερικότερος στόχος του στόχου 15 (ο 15.3) είναι μέχρι το 2030 να καταπολεμηθεί η ερημοποίηση, συμπεριλαμβανομένης της ξηρασίας και των πλημμυρών, να αποκατασταθούν οι υποβαθμισμένες γαίες και τα εδάφη, και να σταματήσει οριστικά η υποβάθμιση της Γης. Και όλα αυτά γιατί μία Γη σε καλή κατάσταση είναι το θεμέλιο της ζωής στον πλανήτη. Ο άνθρωπος, όντας μέρος του πλανήτη, προκαλεί συνεχώς σοβαρή υποβάθμιση της Γης. Ενδεικτικά, με βάση στοιχεία του ΟΗΕ (αναφορά 1), κάθε λεπτό χάνονται 230 στρ. γης λόγω της ξηρασίας και της ερημοποίησης, κάθε χρόνο καταστρέφονται 130 εκατ. στρ. δάσους, ενώ έχει ήδη χαθεί το 50% της βιοποικιλότητας. Η υποβάθμισης της Γης και η συνεχιζόμενη ερημοποίηση προκαλούν σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις στους ανθρώπους που χρησιμοποιούν τη Γη για την απόκτηση του εισοδήματος τους. Δυστυχώς, όμως, η συζήτηση για το πρόβλημα αυτό είναι ελλιπής, περιοριζόμενη μόνο στη μία πλευρά, δηλαδή στη ζημία που υφίσταται η Γη από τη χρησιμοποίησή της, χωρίς να αναλύεται η επίπτωση από αυτό στην οικονομική και κοινωνική κατάσταση των ανθρώπων, οι οποίοι στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα πολλές φορές αντιδρούν με τρόπους που όχι μόνο δεν λύνουν, αλλά το επιδεινώνουν. Κακές πρακτικές σε ό,τι αφορά την άροση, την άρδευση, τη λίπανση και τη φυτοπροστασία οδηγούν σε έντονη υποβάθμιση της Γης. Οι άνθρωποι σε ευαίσθητες περιοχές στην υποβάθμιση της Γης είναι συνήθως και παράγοντες και θύματα της υποβάθμισης της Γης. Με το άρθρο αυτό επιδιώκεται να αναδειχθεί η στενή σχέσης της υποβάθμισης της Γης και των επιπτώσεών της στην οικονομική και κοινωνική κατάσταση των ανθρώπων και της αντίδρασής τους με μη βιώσιμες μεθόδους, ανατροφοδοτώντας την υποβάθμιση που τελικά οδηγεί στην πλήρη καταστροφή της Γης και στην ερημοποίηση, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο.
Οι κύριες αιτίες της ευαλωτότητας στην υποβάθμιση της Γης είναι φυσικές, όπως οι έντονες καταιγίδες που οδηγούν σε μεγάλες πλημμύρες, κάτι που βιώσαμε έντονα στη Θεσσαλία πρόσφατα, οι παρατεταμένες ξηρασίες, οι υψηλές θερμοκρασίες, τα χαρακτηριστικά των εδαφών και η επίδραση του ανθρώπου μέσω των μεθόδων διαχείρισης της Γης. Πολλές έρευνες δείχνουν ότι σε μεσογειακά περιβάλλοντα οι κρίσιμες φυσικές παράμετροι για την ερημοποίηση είναι η ξηρασία και η ποιότητα του εδάφους ιδιαίτερα στις επικλινείς εκτάσεις. Εκείνο, όμως, που δεν έχει αναδειχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό είναι ποιες είναι οι παράμετροι που προέρχονται από τις ανθρώπινες επιλογές και δραστηριότητες που είναι απόρροια των πολιτικών ανάπτυξης, της δομής του μοντέλου παραγωγής και της αγοράς, των κοινωνικών αλλαγών και της κινητικότητας του πληθυσμού. Έρευνες δείχνουν ότι οι περιφερειακές ανισότητες που βασίζονται σε δημογραφικά αίτια, όπως μετανάστευση, γεννητικότητα και γήρανση, και οικονομικοί παράγοντες, όπως συγκέντρωση βιομηχανικής δραστηριότητας σε ορισμένες περιοχές, αστικοποίηση, εντατικοποίηση της γεωργικής παραγωγής, τουριστική πίεση, παίζουν, επίσης, θεμελιακό ρόλο στην πρόκληση κινδύνου ερημοποίησης (αναφορά 2). Ο καθένας χωριστά ή ο συνδυασμός ορισμένων ή όλων αυτών των παραγόντων που εκπορεύονται από τον άνθρωπο, οδηγούν τους κατοίκους των μειονεκτικών περιοχών των χωρών της Μεσογείου, όπως η χώρα μας, στην οικονομική υποβάθμιση και φτώχεια, η προσπάθεια αντιμετώπισης της οποίας πολλές φορές γίνεται με την εφαρμογή μη βιώσιμων πρακτικών π.χ. στην καλλιέργεια της Γης, που οδηγεί σε υποβάθμισή της λόγω κυρίως της διάβρωσης των επικλινών εδαφών, της μείωσης της παραγωγής και της υποβάθμισης του γεωργικού εισοδήματος σε μη βιώσιμα επίπεδα και τελικά στην εγκατάλειψη της Γης και την ερημοποίηση. Έτσι, δημιουργείται ο φαύλος κύκλος οι κακές γεωργικές πρακτικές να επιτείνουν την ερημοποίηση, η οποία οδηγεί στη φτώχεια, η οποία επιτείνει την ερημοποίηση δημιουργώντας ένα καθοδικό σπιράλ από την αλλολοτροφοδοτούμενη σχέση της ερημοποίησης και της φτώχειας.
Τέτοια παραδείγματα έχουν καταγραφεί σε πολλές μεσογειακές χώρες, όπως η Ιταλία, στην οποία, όπως αναδεικνύουν σχετικές μελέτες λόγω των ανισοτήτων μεταξύ του βόρειου και νότιου τμήματος, το νότιο έχει οδηγηθεί σε μεγάλη επέκταση της ερημοποίησης. Παρόμοια δεδομένα αναφέρονται και στην Ισπανία (αναφορά 2). Το ίδιο, όμως, ακριβώς φαινόμενο εξελίσσεται και στη χώρα μας, αλλά και στην περιοχή της Θεσσαλίας. Οι ακολουθούμενες πολιτικές που χαρακτηρίζονται από έντονα χαρακτηριστικά ανισότητας σε ό,τι αφορά την υποστήριξη της Πολιτείας, έχουν οδηγήσει σε οικονομική υστέρηση μεγάλες περιφέρειες. Για παράδειγμα, με βάση τα στοιχεία του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Αναπτύξεως (ΟΟΣΑ) (αναφορά 3) το ετήσιο κατά κεφαλή εισόδημα στις πιο φτωχές περιοχές της χώρας (Δυτική Μακεδονία, Δυτική Ελλάδα, Δυτική Πελοπόννησος και Ανατολική Μακεδονία-Θράκη) έχει το μισό κατά κεφαλή εισόδημα (15-20 χιλ. δολάρια), έναντι της πιο πλούσιας περιοχής (Αττικής), στην οποία το κατά κεφαλή εισόδημα είναι 30-35 χιλ. δολάρια. Η Θεσσαλία σε ό,τι αφορά το θέμα αυτό βρίσκεται σε ενδιάμεση θέση με κατά κεφαλή εισόδημα 20-25 χιλ. δολάρια (στοιχεία 2020). Σε έναν άλλον δείκτη, την ανεργία, οι περιφερειακές ανισότητες είναι, επίσης, πολύ μεγάλες, με τη χειρότερη κατάσταση να βιώνουν η Κεντρική Μακεδονία (18-20%) και την καλύτερη η Αττική με ποσοστό 7-12% (στοιχεία 2022). Η Θεσσαλία βρίσκεται στην αμέσως καλύτερη βαθμίδα με ποσοστό 16-18%. Αλλά και σε ό,τι αφορά τον κίνδυνο φτώχειας οι ανισότητες στη χώρα δεν είναι μικρές. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (στοιχεία 2022) (αναφορά 4), το ποσοστό πληθυσμού με κίνδυνο φτώχειας κυμαίνεται από 10.1% (στην Κρήτη) σε 26.7% (στη Δυτική Ελλάδα, με μέσο όρο της Ελλάδας 18.8%. Οι ανισότητες αυτές που έχουν, επίσης, μεγάλη διακύμανση και εντός των Περιφερειών αντανακλούν τελικά και σε διαφορετική επίπτωση στον κίνδυνο ερημοποίησης και στο καθοδικό σπιράλ που αναφέρθηκε παραπάνω.
Συσχετίζοντας τα προαναφερθέντα με την τεράστια υποβάθμιση της Γης που υπέστη η Θεσσαλία λόγω των τελευταίων ακραίων φαινομένων «Daniel» και «Elias», μπορούμε να κατανοήσουμε τις επιπτώσεις που θα υπάρξουν μεταξύ των δύο παραγόντων της εξίσωσης που συνδέει τη φτώχεια με την ερημοποίηση. Εάν δεν ληφθούν αντίρροπα μέτρα, τεράστιες εκτάσεις θα ερημοποιηθούν και θα εγκαταλειφθούν λόγω αδυναμίας να ξανακαλλιεργηθούν, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, εντείνοντας το φαινόμενο της φτώχειας, η οποία θα πολλαπλασιάσει το φαινόμενο της ερημοποίησης κ.ο.κ. Η αξία της γης θα απομειωθεί δραματικά και η συγκέντρωσή της σε λίγα χέρια, με κίνδυνο αυτά να μην είναι καν ελληνικά, οδηγώντας σε μόνιμη συρρίκνωση της πρωτογενούς παραγωγής και των συνεπειών της. Εάν, λοιπόν, έχει κατανοήσει η Πολιτεία τους κινδύνους που διατρέχει η ο ΠΤΓ της χώρας και ότι πρέπει να προστατευθεί, θα πρέπει αρχίζοντας από την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας να αποφασίσει να ασχοληθεί σοβαρά με το ζήτημα της βιώσιμης διαχείρισης της Γης με βάση τις μακροπρόθεσμες ανάγκες της χώρας, δηλώνοντας καθαρά τη βούλησή της. Τα συγκεκριμένα μέτρα θα αποφασισθούν από τους ειδικούς και όχι μόνο με βάση της διερεύνηση του «κόστους/οφέλους», αλλά της βιωσιμότητας του ΠΤΓ και της κοινωνίας. Διότι με βάση μόνο το κόστος/όφελος δεν θα έπρεπε να είχαμε ούτε Εθνικό Σύστημα Υγείας. Και την απόφαση των επιλογών για τη βιωσιμότητα της χώρας μας και των ανθρώπων της δεν θα πρέπει να μας την υποδείξει κανένας άλλος, παρά μόνο η υπεύθυνη Πολιτεία με τους θεσμούς της. Αναφορές: 1. https://oecd-cfe-eds.github.io/ racg22-inmyplace/GRC.html.
2. Rodrigo-Comino et al. 2022 Cuadernos de InvestigaciónGeográfica, 48 (1), pp. 23-40. 3. https://www.statistics.gr/risk-of-poverty-2021.
4. ΕΛΣΤΑΤ. ΚίνδυνοςΦτώχειας ( 2022 )-4.pdf* Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, Ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: [e-mail]).