Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη
«Η κρίση έχει περιπλέξει ακόμα πιο πολύ την κατάσταση. Η κατανομή του δηλωθέντος (φορολογητέου) εισοδήματος κατά τα τελευταία χρόνια δείχνει ότι οι εισοδηματικές ανισότητες στον χώρο εμφανίζουν περισσότερο την εικόνα ενός μωσαϊκού παρά μιας απλής αντίθεσης Ανατολής-Δύσης. Θα θυμίσω, επίσης, ότι πολύ πρόσφατη έρευνα της Περιφέρειας Θεσσαλίας για τη συγκέντρωση ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού σε διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας, έδειξε πολύ μεγάλες τέτοιες συγκεντρώσεις μέσα στην πόλη της Λάρισας». Αυτά τονίζει ανάμεσα σε άλλα ο κ. Δημήτρης Οικονόμου, Καθηγητής Πολεοδομίας-Χωροταξίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Διευθυντής Εργαστηρίου Πολεοδομικού και Χωροταξικού Σχεδιασμού. Παλαιότερα υπήρξε ερευνητής στο Centre de Recherche d' Urbanisme de Paris και στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Κατά τα τελευταία χρόνια τα ενδιαφέροντά του στρέφονται στις ευρωπαϊκές χωρικές πολιτικές (περιφερειακή, χωροταξική), τον χωροταξικό σχεδιασμό της Ελλάδας, και τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό των αστικών περιοχών.
Η συνέντευξη
* Κύριε Οικονόμου, ανάπτυξη ακούμε και διαβάζουμε συνέχεια και ανάπτυξη δεν βλέπουμε... Τι ακριβώς συμβαίνει;
- Θα πρέπει να αναφερθούμε με διαφορετικό τρόπο στις περιόδους προ και μετά (κατά) την κρίση. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 μέχρι το 2008, η Θεσσαλία συνολικά παρουσίασε συνεχή αύξηση του επιπέδου ανάπτυξης, όπως αυτό αποτυπώνεται στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) κατά κεφαλή. Από το 2004, όμως, η αυξητική τάση άρχισε να επιβραδύνεται με γρήγορους ρυθμούς, σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες ελληνικές περιφέρειες, παραμένοντας όμως αυξητική (ελαφρά) μέχρι το 2008. Συναφή φαινόμενα είναι η αποτυχία προσέλκυσης «άμεσων ξένων επενδύσεων» (FDI) και η αδυναμία αξιοποίησης του (υπαρκτού) γεωγραφικού πλεονεκτήματος που συνιστά η κεντροβαρική θέση της περιφέρειας. Συμπέρασμα: Ενδείξεις αναπτυξιακών προβλημάτων στη Θεσσαλία άρχισαν να εκδηλώνονται ήδη προ κρίσης. Αν δεν είχε υπάρξει η εθνική κρίση, το πιθανότερο είναι ότι γύρω στο 2010 η Θεσσαλία θα εμφάνιζε πάλι πρόβλημα ανάπτυξης και ύφεση.
Μετά το 2008 η εικόνα αλλάζει, με την έννοια ότι όλες οι ελληνικές περιφέρειες εισήλθαν σε φάση ύφεσης, με συνεχή μείωση του ΑΕΠ κατά κεφαλή. Η Θεσσαλία όμως φαίνεται ότι έχει πληγεί πιο έντονα, σε σύγκριση με τον μέσο όρο των περιφερειών και αυτό συνδέεται χωρίς αμφιβολία με τις αδυναμίες που, όπως αναφέρουμε πιο πάνω, είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται αυτήν νωρίτερα. Το γιατί σήμερα, 6-7 χρόνια μετά την έναρξη της κρίσης (εθνικής), παραμένουμε (ως χώρα) σε συνθήκες ύφεσης οφείλεται σε δύο αιτίες. Πρώτον, ότι τα μνημονιακά προγράμματα περιείχαν (και) πολύ σκληρά υφεσιακά μέτρα, που εν μέρει θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Η ευθύνη βαρύνει και την «εξωτερική» αλλά (μερικώς) και την ελληνική πλευρά, γιατί ορισμένα από αυτά υπήρξαν πρόταση της τελευταίας και προτιμήθηκαν έναντι πιο «δύσκολων» τρόπων προσπορισμού δημοσιονομικών εσόδων (ή μείωσης των δαπανών του Κράτους). Η υπερβολική φορολογική επιβάρυνση πολιτών και επιχειρήσεων ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Δεύτερον, τα μνημόνια περιείχαν (και) διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, που αν είχαν εφαρμοστεί αποτελεσματικά θα συνέβαλλαν στην έξοδο από την κρίση (όπως συνέβη στις άλλες χώρες που πέρασαν από αντίστοιχη διαδικασία). Στην πλειονότητά τους, οι μεταρρυθμίσεις αυτές είτε δεν εφαρμόστηκαν ακόμα είτε εφαρμόστηκαν λειψά και αργά. Η ευθύνη γι’ αυτό βαρύνει κυρίως την ελληνική πλευρά.
* Γιατί σε κάθε προεκλογική περίοδο όλοι μιλούν για αυτήν;
- Υποθέτω γιατί οι οικονομικές δυσκολίες αποτελούν μείζον και άμεσο πρόβλημα για τη μεγάλη πλειονότητα των πολιτών (και του εκλογικού σώματος). Το πραγματικό ερώτημα είναι γιατί όλοι μιλούν προεκλογικά, αλλά μετεκλογικά δεν εφαρμόζουν τις αναγκαίες πολιτικές. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ότι οι τελευταίες θα έθιγαν οργανωμένα συμφέροντα πολλών ομάδων, στις οποίες έχει κατακερματιστεί η ελληνική κοινωνία εδώ και πολλά χρόνια. Οι περισσότεροι πολίτες ανήκουν και σε τέτοιες ομάδες, και κατά κάποιον τρόπο, προτιμούν οριζόντια μέτρα (πχ. φορολογικά) που θίγουν και αυτούς αλλά και άλλους, από διαρθρωτικά μέτρα και μεταρρυθμίσεις που θα επηρέαζαν αρνητικά τα ειδικά συμφέροντα της (κάθε) ομάδας στην οποία ανήκουν. Η στάση αυτή δεν είναι ορθολογική σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα (απόδειξη η αδυναμία εξόδου από την κρίση), αλλά βραχυχρόνια είναι (ή φαίνεται ότι είναι) πιο συμφέρουσα.
* Σε ποιους βασικούς τομείς θα πρέπει να επενδύσει τα επόμενα χρόνια η Θεσσαλία, για να αυξήσει τους ρυθμούς ανάπτυξης;
- Νομίζω οτι το νέο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Θεσσαλίας της περιόδου 2014-2020 περιλαμβάνει συγκεκριμένες, και γενικά εύλογες, τομεακές και κλαδικές προτεραιότητες. Μια σειρά από μελέτες έχουν δείξει ότι (συνολικά για τη Θεσσαλία) κλάδοι με προοπτικές ανταγωνιστικότητας και ανάπτυξης είναι οι εξής:
* Ο πρώτος μείζων πυλώνας συνδέεται με τον πρωτογενή τομέα, όχι όμως αδιαφοροποίητα αλλά για συγκεκριμένα προϊόντα. Τέτοια είναι, κυρίως, τα αγροδιατροφικά (πρωτογενή ή μετά από μεταποίηση) με χαρακτηριστικά ποιότητας, πιστοποίηση και προσανατολισμό στην αγορά, για τα οποία η Θεσσαλία εξακολουθεί να έχει σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα. Συναφής δυνατότητα είναι οι εναλλακτικές χρήσεις των παραπροϊόντων του τομέα, συμπεριλαμβανομένης και της χρήσης τους ως ενεργειακού πόρου, όπως και η εφαρμογή καινοτόμων εργαλείων στις αλυσίδες παραγωγής με στόχο τη μείωση του όγκου και της τοξικότητας των αποβλήτων τους.
* Ο δεύτερος πυλώνας είναι η μεταποίηση, με αιχμή τους κλάδους μετάλλου και δομικών υλών. Και πάλι, απαιτούνται δράσεις τεχνολογικά οδηγούμενης καινοτομίας για ανάπτυξη νέων προϊόντων, μείωση του κόστους θερμικής ενέργειας με επανασχεδιασμό/εκσυγχρονισμό των ενεργοβόρων θερμικών διεργασιών και αξιοποίηση της βιομάζας ή των απορριμμάτων και υιοθέτηση οργανωτικών καινοτομιών για την οικοδόμηση οικονομιών κλίμακας και τη μεγιστοποίηση των συνεργειών, βελτίωση της παραγωγικής ευελιξίας και ανάπτυξη νέων εξαγωγικών αγορών.
* Συμπληρωματικά προς τους δύο αυτούς πυλώνες, σημαντικές προοπτικές (σε συγκεκριμένες περιοχές) υπάρχουν για τις λεγόμενες «δορυφορικές» δραστηριότητες: Παραγωγή και εξοικονόμηση ενέργειας, διαχείριση του περιβάλλοντος, και νέες μορφές (πχ. «δημιουργικός») τουρισμού. Οι κλάδοι αυτοί αντιμετωπίζουν σήμερα προβλήματα στις αλυσίδες αξίας αλλά διαθέτουν προϋποθέσεις βελτίωσης, είτε της ανταγωνιστικότητας είτε/και του μεριδίου αξίας που καρπώνονται οι θεσσαλικές επιχειρήσεις/εκμεταλλεύσεις, καθώς και για πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην τοπική οικονομία. Τέλος, προοπτικές υπάρχουν στο πεδίο των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, και στην αξιοποίηση προηγμένων τεχνολογιών στον χώρο της υγείας (σημειώνεται, για παράδειγμα, ότι η Θεσσαλία έχει καταστεί ήδη ο de facto τρίτος πόλος στην ελληνική επικράτεια σε θέματα αποκατάστασης (rehabilitation)).
* Αυτοί πρέπει να είναι διαφορετικοί στη Δυτική από την Ανατολική Θεσσαλία;
Υφίστανται ενδοπεριφερειακές ανισότητες ακόμα και σήμερα με βάση τα δικά σας στοιχεία;
- Στη Θεσσαλία παρατηρείται σαφής αναπτυξιακή ανισότητα (σε επίπεδο περιφερειακής ενότητας (ΠΕ), δηλ. πρώην νομού) μεταξύ ανατολικής (Μαγνησία, Λάρισα) και δυτικής (Καρδίτσα, Τρίκαλα) Θεσσαλίας, με τη δεύτερη να εμφανίζει κατά τα τελευταία 15 χρόνια γύρω στο 30% χαμηλότερο ΑΕΠ κατά κεφαλήν από την πρώτη. Κατά τα τελευταία δέκα χρόνια, ωστόσο, η ΠΕ Λάρισας άρχισε να εμφανίζει απόκλιση προς τα κάτω, σε σχέση με τη Μαγνησία, ενώ οι ΠΕ Καρδίτσας και Τρικάλων άρχισαν να προσεγγίζουν (αργά) προς το μέσο επίπεδο της Θεσσαλίας. Συνεπώς, οι περιφερειακές ανισότητες είναι υπαρκτές, αλλά δεν ανάγονται απλώς στην αντίθεση Ανατολής-Δύσης: αν και αυτή παραμένει, το φαινόμενο έχει πιο σύνθετη μορφή και δυναμική.
Σε πιο αναλυτικό γεωγραφικό επίπεδο (δηλ. στο εσωτερικό των ΠΕ) η εικόνα γίνεται ακόμα πιο περίπλοκη, με σχετικό δυναμισμό πχ. των παραλιακών και νησιώτικων περιοχών αλλά και την ύπαρξη μικρότερων θυλάκων ανάπτυξης ή υπανάπτυξης σε διάφορες άλλες περιοχές. Στο εσωτερικό των ορεινών ζωνών, για παράδειγμα, ανεξαρτήτως της ΠΕ στην οποία ανήκουν, υπάρχουν δήμοι/ομάδες δήμων που εμφανίζουν θετική αναπτυξιακή πορεία και άλλοι που εμφανίζουν μεγάλη αδυναμία. Η κρίση έχει περιπλέξει ακόμα πιο πολύ την κατάσταση. Η κατανομή του δηλωθέντος (φορολογητέου) εισοδήματος κατά τα τελευταία χρόνια δείχνει ότι οι εισοδηματικές ανισότητες στον χώρο εμφανίζουν περισσότερο την εικόνα ενός μωσαϊκού παρά μιας απλής αντίθεσης Ανατολής-Δύσης. Θα θυμίσω, επίσης, ότι πολύ πρόσφατη έρευνα της Περιφέρειας Θεσσαλίας για τη συγκέντρωση ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού σε διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας, έδειξε πολύ μεγάλες τέτοιες συγκεντρώσεις μέσα στην πόλη της Λάρισας. Το φαινόμενο των ανισοτήτων, δηλ., δεν μπορεί να προσεγγιστεί μόνο γεωγραφικά αλλά διαφοροποιείται και ανάλογα με την κοινωνική ομάδα, ανεξαρτήτως του τόπου κατοικίας.
Για να επανέλθω στο πρώτο σκέλος του ερωτήματος, πάντως, οι βασικοί τομείς στους οποίους μπορεί να στηριχθεί μια μελλοντική ανάπτυξη πρέπει να είναι διαφορετικοί, όχι όμως μόνο μεταξύ δυτικής και ανατολικής Θεσσαλίας αλλά με πιο λεπτομερή γεωγραφική διαφοροποίηση. Στις ορεινές ζώνες με τουριστικούς πόρους, για παράδειγμα ανεξαρτήτως αν αυτοί ανήκουν στη δυτική (Σμόκοβο...) ή στην ανατολική (Πήλιο...) Θεσσαλία υπάρχουν κοινές δυνατότητες ανάπτυξης νέων μορφών τουρισμού. Γενικότερα, μια αναπτυξιακή στρατηγική πρέπει να διαφοροποιηθεί χωρικά με αναλυτικό τρόπο (σε επίπεδο δήμων ή ομάδας δήμων) και όχι απλώς με όρους δυτικής-ανατολικής περιφέρειας.
* Και μια τελευταία ερώτηση. Πολλοί αναλυτές εκτιμούν, πως αυτό που χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα είναι ένα επενδυτικό σοκ... Είναι έτοιμη η δημόσια διοίκηση να αντιμετωπίσει ουσιαστικά αυτό το σοκ; Πόσο απέχει από την πραγματικότητα ή πρόκειται για μια αναγκαιότητα μια τέτοια διαπίστωση;
- Γενικά η δημόσια διοίκηση βρίσκεται σε πολύ προβληματική κατάσταση. Το πρόβλημα ανάγεται σαφώς στην προ κρίσης εποχή (και υπήρξε ένας από τους παράγοντες της κρίσης) αλλά η κρίση όξυνε τα προβλήματα αναποτελεσματικότητας και δημιούργησε και νέα (έξοδος έμπειρου προσωπικού χωρίς αντικατάσταση). Είναι σαφές ότι χωρίς αποτελεσματική διοίκηση η έξοδος από την κρίση γίνεται πολύ πιο δύσκολη. Η αναγκαιότητα είναι δεδομένη, αλλά το πως αυτό θα γίνει είναι μεγάλη συζήτηση. Θα αναφέρω μόνο, εδώ, ότι μια από τις απαραίτητες κατευθύνσεις είναι η αξιοποίηση του λανθάνοντος δυναμικού σε τοπικό επίπεδο, περιφέρειες και δήμους.
