Αντίθετα, θεωρεί αναμενόμενη την αύξηση της χρήσης ιατρικών υπηρεσιών, αλλά και φαινομένων ενδοοικογενειακής βίας διατηρώντας πάντως επιφυλάξεις για αύξηση της συνταγογράφησης και χρήσης των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, καθώς δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία από έγκυρες ερευνητικές ομάδες στην Ελλάδα την περίοδο αυτήν.
Η επιστημονική συνεργάτης της Θεσσαλικής Εταιρίας Ψυχικής Υγείας (Θ.Ε.Ψ.Υ.Π.Α.) σε συνέντευξή της στην «Ε» αναφέρεται στις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας και εξηγεί με ποιον τρόπο μπορούμε να διαχειριστούμε συναισθήματα όπως η θλίψη και η μελαγχολία συστήνοντας στον καθέναν προσωπικά «να εντοπίσει τι ενισχύει την ψυχική του ανθεκτικότητα, τι δρα αγχολυτικά και τι τον βοηθά να παραμείνει λειτουργικός σε μια περίοδο κρίσης». Σε άλλο σημείο της συνέντευξης χαρακτηρίζει καθοριστικής σημασίας τη συνεισφορά της τηλεφωνικής υπηρεσίας 10306 στην ψυχολογική υποστήριξη των Ελλήνων και εξηγεί πώς οι ψυχοθεραπευτές αντιμετωπίζουν το «δίλημμα της ψυχοθεραπείας» στην εποχή της πανδημίας.
* Κυρία Κανδύλη, η παρατεταμένη περίοδος περιοριστικών μέτρων, εξαιτίας της πανδημίας, έφερε στις κοινωνίες φόβο για τον ιό, άγχος και αβεβαιότητα για την οικονομική κατάσταση. Σε ποιον βαθμό σας ανησυχούν αυτές οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας;
- Η παρούσα πανδημία από τον ιό Sars-Cov-2 αποτελεί μια συνεχή και απρόβλεπτη αλλαγή επηρεάζοντας έντονα την ποιότητα ζωής όλων μας. Με την εκδήλωσή της ζήσαμε μία πρωτόγνωρη κατάσταση, καθώς για την αποφυγή της εξάπλωσής της επιβλήθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο περιοριστικά μέτρα, όπως ο κατ’ οίκον περιορισμός, η απαγόρευση της κυκλοφορίας, η κοινωνική αποστασιοποίηση, κ.ά. Χρειάστηκε να προσαρμοστούμε στην αιφνίδια ανατροπή της καθημερινότητας με αποτέλεσμα το σχολείο να γίνεται μέσω τηλεκπαίδευσης, η εργασία να γίνεται μέσω τηλεργασίας, να αλλάξουν οι κανόνες της αγοράς και δραστηριότητες ψυχαγωγίας και κοινωνικές εκδηλώσεις να «παγώνουν». Αναμφίβολα, στην περίοδο της πανδημίας βιώνουμε πολυποίκιλες στρεσογόνες καταστάσεις. Από την αναγκαία προσπάθεια για προσαρμογή στις νέες συνθήκες ζωής προκύπτουν τόσο ψυχοσυναισθηματικές όσο και πρακτικές δυσκολίες. Σε έρευνα που δημοσιεύθηκε πρόσφατα (2020) στο έγκυρο ιατρικό περιοδικό New England Journal of Medicine, που αφορούσε τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία, αναφέρεται ότι «επηρεάζει την καθημερινότητά μας, επιβραδύνει την παγκόσμια οικονομία και διαταράσσει την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής». Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν επίσης πως «η λειτουργικότητα των ατόμων και ο χρόνος επαναπροσαρμογής στην καθημερινότητα εξαρτάται από τη διάρκεια της απομόνωσης».
Μία κρίση τέτοιας εμβέλειας, σύμφωνα και με προϋπάρχουσα βιβλιογραφική ανασκόπηση (δημοσιεύθηκε από την Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία) μπορεί, μεταξύ των άλλων, σε ατομικό επίπεδο να επιφέρει: αίσθημα ψυχικής ή και σωματικής εξάντλησης, φοβικές αντιδράσεις ή αντιδράσεις υπερπροστασίας, τάσεις υπερελέγχου διαπροσωπικών επαφών και κοινωνικών αποστάσεων, αύξηση άγχους και κρίσεων πανικού, απώλεια της «κανονικότητας» βασικών ζωτικών και κοινωνικών και επαγγελματικών δραστηριοτήτων, συνθήκες ευαλωτότητας με συνοδευόμενα αισθήματα αναξιότητας, ντροπής και ενοχής. Στις θετικές συνέπειες συγκαταλέγονται και καταγράφονται ευκαιρίες προσωπικού αναστοχασμού και αξιολόγησης, η δυνατότητα ενασχόλησης με αγαπημένες δραστηριότητες που είχαν παραμεληθεί, αλλά και φροντίδας του εαυτού μας σε σωματικό, ψυχολογικό και συναισθηματικό επίπεδο. Είναι ακόμη πρόωρο να μιλήσουμε για κερδισμένους και χαμένους, όταν τα δεδομένα που επεξεργάζονται οι επιστημονικές ομάδες συνεχώς μεταβάλλονται. Χρειάζεται, κατά τη γνώμη μου, να συνεχίσουμε να διατηρούμε την ψυχραιμία μας και να αναμένουμε τα αποτελέσματα ερευνών που πραγματοποιούνται από αξιόλογες και έγκυρες επιστημονικές υπηρεσίες της ψυχικής υγείας, οι οποίες θα αξιολογήσουν τις επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία με την επιστροφή στην καθημερινότητά μας.
* Και σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί και η τεράστια πίεση για την εφαρμογή των μέτρων σε μια κοινωνία που έχει κουραστεί ψυχικά από τον εγκλεισμό. Φτάσαμε στα όρια της κοινωνικής αλλά και της ατομικής αντοχής, που μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτερα φαινόμενα αντιδράσεων αλλά και αμφισβήτησης της πολιτικής;
- Σε πρόσφατη μελέτη στο έγκριτο περιοδικό «The Lancet», η Dr. Σαμάνθα Μπρουκς και συν. του Τμήματος Ψυχολογικής Ιατρικής του King’s College of London, αξιολογώντας τα έως τώρα δεδομένα από όλες τις σχετικές έρευνες, σημειώνουν ότι «η καραντίνα και η απομόνωση διαρκείας μπορούν να οδηγήσουν σε διαταραχή μετατραυματικού στρες, άγχος, κατάθλιψη, αλλά επίσης και σε ψυχολογική και σωματική κόπωση, πτώση του ηθικού και δημόσια αντίδραση».
Εν μέσω πανδημίας, τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και αποφυγής κοινωνικών επαφών είναι αναπόφευκτα και αναγκαία. Συνεπώς, αποτελεί ατομική ευθύνη του καθενός να τα τηρήσει και να αναστείλει προσωρινά τις κοινωνικές τάσεις του για παρέες και διασκέδαση. Ακραίες και επιθετικές ιδεολογικές και πολιτικές αντιδράσεις, αλλά και αμφισβήτηση των πολιτικών θεσμών και αποφάσεων συνιστούν κλινικό ενδιαφέρον προς παρατήρηση και περαιτέρω διερεύνηση, γιατί πιθανόν να εκφράζουν την ψυχική αμφιθυμία των πολιτών και να «εκδραματίζουν» συναισθήματα ανασφάλειας και ακραίους μηχανισμούς άμυνας απέναντι σε μία επώδυνη, απειλητική και τραυματική κατάσταση. Τα φαινόμενα αυτά τείνουν να διογκώνονται από χρήστες κοινωνικών δικτύων, ασκώντας επιρροή σε κοινωνική διάσταση. Προσωπικά, θεωρώ επιτακτική την ανάγκη να εστιάσουμε στα αντίστοιχα θετικά κοινωνικά φαινόμενα, όπως είναι η κοινωνική ενσυναίσθηση, η ευαισθητοποίηση και η κοινωνική αλληλεγγύη για την καλύτερη επικοινωνία και κατανόηση των επιπτώσεων που αναδύονται.
* Οι νέοι βρέθηκαν και συνεχίζουν να βρίσκονται στο «στόχαστρο» των επικρίσεων γιατί τηρούν σε μικρότερο βαθμό τα περιοριστικά μέτρα. Αυτή η στάση μπορεί να συνδεθεί με το μέγεθος και την ένταση των επιπτώσεων στις μικρότερες ηλικίες;
- Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι ευάλωτα εξαιτίας του σταδίου εξέλιξης της ψυχοκοινωνικής τους κατάστασης. Αν και τα παιδιά μπορούν να προσαρμόζονται ευκολότερα σε νέες συνθήκες, το ίδιο εύκολα μπορούν να αντιλαμβάνονται και τα συναισθήματα που έχουν οι γονείς τους. Οι έφηβοι μπορεί να αισθάνονται παραμελημένοι ή παρεξηγημένοι σε σχέση με την έκφραση των αναγκών τους ή των προσδοκιών που έχουν, ενώ αντίθετα κάποιοι άλλοι εστιάζουν στην αλτρουιστική τους συμπεριφορά και κάποιοι άλλοι σε υπερβολική προσκόλληση, αντανακλώντας το άγχος και την ανασφάλεια των υπόλοιπων μελών της οικογένειας.
Οι νέοι συχνά αντιδρούν με πιο έντονο τρόπο απέναντι σε καταστάσεις κοινωνικής ή προσωπικής απειλής, με συνηθισμένες τάσεις «επαναστατικότητας» απέναντι σε νουθεσίες ή/και απαγορεύσεις ανάλογα βέβαια με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, την ψυχική τους κατάσταση, όσο και τη γενικότερη οικογενειακή τους δυναμική.
* Οι αντιδράσεις στις επιδημίες μολυσματικών νόσων περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ και καπνού, σωματικά συμπτώματα και αύξηση της χρήσης ιατρικών υπηρεσιών. Επιβεβαιώνονται αυτές οι διαπιστώσεις στην παρούσα πανδημία; Ποια είναι η κατάσταση στη Θεσσαλία;
- Από τις τρέχουσες προσιτές σε μένα δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, δεν έχει διαπιστωθεί ότι στην Ελλάδα έχει αυξηθεί η κατανάλωση αλκοόλ και καπνού ή άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών σε σημαντικά επίπεδα. Η αύξηση της χρήσης ιατρικών υπηρεσιών,που παρατηρείται, είναι αναμενόμενη. Χρειάζεται να δώσουμε χρόνο σε επιστήμονες μελετητές να ερευνήσουν εμπεριστατωμένα και δομημένα και σε βάθος χρόνου τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της παρούσας πανδημίας. Προς το παρόν, είναι αρκετά νωρίς για να έχουμε έγκυρα και δομημένα επιδημιολογικά και στατιστικά στοιχεία, είτε για την Ελλάδα είτε για την Περιφέρεια της Θεσσαλίας.
* Υπάρχει φυσικά και η ενδοοικογενειακή βία. Ακολουθεί και αυτή κατά την περίοδο του εγκλεισμού τις αυξητικές τάσεις των εξαρτήσεων;
- Η καραντίνα επέφερε αξιοσημείωτη αλλαγή στην ενδοοικογενειακή ζωή, καθώς οι περισσότεροι βρεθήκαμε μπροστά σε μία νέα πραγματικότητα που μας ανάγκασε να βρισκόμαστε όλοι μαζί στον ίδιο χώρο, όλο το εικοσιτετράωρο. Ήταν σχεδόν αναπόφευκτο να μην επηρεαστούν οι ήδη δυσλειτουργικές διαπροσωπικές σχέσεις, όπου υπήρχαν. Αναφέρονται, χωρίς να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, κάποια στοιχεία αύξησης της ενδοοικογενειακής βίας. Οι πιθανοί λόγοι αυτού του φαινομένου είναι η αύξηση του χρόνου συγχρωτισμού στο σπίτι, όσο και οι έντονες δυσλειτουργίες στις διαπροσωπικές σχέσεις.
* Πρόσφατα, το Υπουργείο Υγείας αναγνωρίζοντας τις συνέπειες της υγειονομικής κρίσης αποφάσισε τη διεύρυνση της επιτροπής λοιμωξιολόγων - επιδημιολόγων με τον καθηγητή Ψυχιατρικής του ΑΠΘ, Βασίλειο Παντελεήμονα Μποζίκα. Εάν οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις είναι ανησυχητικές, η παρουσία του στην επιτροπή των λοιμωξιολόγων δεν θα διαμόρφωνε διαφορετικές αποφάσεις για το είδος των περιοριστικών μέτρων;
- Καθώς διεξάγεται η «Παγκόσμια Μελέτη Υγείας και Λειτουργικότητας σε Περιόδους Μεταδοτικών Λοιμώξεων» (COH-FIT), υπό την αιγίδα πλήθους εθνικών και επιστημονικών οργανισμών, με στόχο τη διερεύνηση παραγόντων που επηρεάζουν τη σωματική και ψυχική υγεία για την καλύτερη ανάπτυξη στρατηγικών πρόληψης και παρέμβασης κατά την πανδημία, ασφαλώς και συμμερίζομαι την αναγκαιότητα της συμμετοχής εθνικού αντιπροσώπου σε θέματα ψυχικής υγείας στην επιτροπή για τη διαχείριση της πανδημίας. Άλλωστε, ο πρωθυπουργός κ. Κυριάκος Μητσοτάκης και ο υπουργός Υγείας κ. Β. Κικίλιας έχουν αποδείξει την ευαισθησία τους σε θέματα ψυχικής υγιεινής με τη δημιουργία, για πρώτη φορά, Υφυπουργείου Ψυχικής Υγείας με υφυπουργό την κ. Ζ. Ράπτη, για να συνδράμει, μεταξύ των άλλων, στην καθιέρωση στρατηγικών πρόληψης των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων που επιφέρει η πανδημία.
* Εκτός των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, η χορήγηση των οποίων έχει αυξηθεί τους τελευταίους μήνες, με ποιον τρόπο μπορούμε να διαχειριστούμε συναισθήματα όπως η θλίψη, η μελαγχολία, που υποκρύπτουν και ένα είδος πένθους;
- Θα επαναλάβω αυτό που είπα σε απάντησή μου σε ανάλογη ερώτησή σας. Δεν έχουμε στατιστικά στοιχεία για αύξηση της συνταγογράφησης και χρήσης των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων από έγκυρες ερευνητικές ομάδες στην Ελλάδα, κατά την επίμαχη περίοδο. Τα συναισθήματα που αναφέρετε ότι παρατηρούνται κατά την περίοδο αυτή, δεν αντιμετωπίζονται μόνο φαρμακευτικά αλλά και με πολλούς άλλους τρόπους. Έτσι λοιπόν, οι μαζικές συμβουλές και τα «tips» ενδέχεται να μην ταιριάζουν σε όλους. Ως εκ τούτου, χρειάζεται ο καθένας μας να εντοπίσει τι ενισχύει την ψυχική του ανθεκτικότητα, τι δρα αγχολυτικά και τι τον βοηθά να παραμείνει λειτουργικός σε μια περίοδο κρίσης. Μπορεί να είναι ένας περίπατος, η αναζήτηση τρόπων χαλάρωσης και αυτοφροντίδας, η τηλεφωνική/διαδικτυακή επικοινωνία με συγγενείς και φίλους και η αναζήτηση συμβουλευτικής και υποστηρικτής προσέγγισης από έναν ειδικό ψυχικής υγείας, που έχει εκπαιδευτεί στη διαχείριση κρίσης και θεραπευτικής παρέμβασης τραυματικών γεγονότων.
* Στη διάρκεια της πανδημίας έχουν αναπτυχθεί προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης όπως η γραμμή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306, που βοηθούν όσους αναζητούν ψυχολογική υποστήριξη ανώνυμα και εμπιστευτικά. Οι πολίτες εμπιστεύτηκαν αυτά τα προγράμματα;
- Γνωρίζω πάρα πολύ καλά την προσφορά και την ωφέλεια αυτών των προγραμμάτων, καθώς συμμετέχουν στην υλοποίησή τους, από την αρχή της πανδημίας, και μέλη της επιστημονικής ομάδας της ΘΕΨΥΠΑ. Το γνωρίζουν και οι Θεσσαλοί αναγνώστες της έγκριτης εφημερίδας σας που τηλεφωνούν για βοήθεια στους ψυχολόγους της ΘΕΨΥΠΑ. Χιλιάδες πολίτες «αγκάλιασαν» με θέρμη την καθημερινή, επί 24ώρου βάσεως, γραμμή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306 προκειμένου να λάβουν ψυχολογικές «πρώτες βοήθειες». Είναι, λοιπόν, καθοριστικής σημασίας η συνεισφορά της τηλεφωνικής υπηρεσίας, τόσο για την ψυχολογική τους ανακούφιση από αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα, όσο και για τη συμβουλευτική τους καθοδήγηση.
* Επιστημονικά άρθρα αναδεικνύουν το δίλημμα της ψυχοθεραπείας για τους θεραπευτές ψυχολόγους, ψυχίατρους: καλούνται να διατηρήσουν τον επαγγελματικό τους ρόλο ενώ βρίσκονται στη δίνη της πανδημίας και επηρεάζονται από τις επιπτώσεις της. Είναι τελικά αποτελεσματική η υποστήριξη και θεραπεία κάτω από αυτές τις συνθήκες;
- Πιστεύω ότι είναι αδόκιμη η φράση «το δίλημμα της ψυχοθεραπείας», όπως αναφέρεται στην ερώτησή σας, για το πόσο οι ειδικοί της ψυχικής υγείας μπορούμε να διατηρήσουμε τον επαγγελματικό μας ρόλο. Ορθότερα και εύλογα θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε πώς οι ειδικοί ψυχικής υγείας μπορούν να βοηθήσουν ταυτόχρονα τους θεραπευόμενούς τους και να παραμείνουν σωματικά και ψυχικά ασφαλείς; Για την επίτευξη της διατήρησης του επαγγελματικού μας ρόλου, χρειάζεται να συμπεριλάβουμε στην απόφασή μας διάφορους παράγοντες, να αναθεωρήσουμε και να ακολουθήσουμε δομημένα και εμπεριστατωμένα πρωτόκολλα για την επίτευξη της ασφάλειας τόσο της δικής μας όσο και των θεραπευομένων μας, σεβόμενοι πάντα τη δεοντολογία και την εγκυρότητα της κλινικής μας πρακτικής.
Συνέντευξη στον Δημ. Κατσανάκη
