διαπαιδαγώγησης αλλά και της πολιτικής εμπλοκής» τονίζει σήμερα στην «Ε» ο Λαρισαίος καθηγητής Πανεπιστημίου και ποιητής κ. Ηλίας Κουρκούτας. Με αφορμή την κυκλοφορία της ποιητικής του συλλογής «Ο σκύλος της αγάπης» που θα γίνει τον επόμενο μήνα, συζητήσαμε με τον καθηγητή Κλινικής Ψυχολογίας και Ειδικής Αγωγής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης κ. Κουρκούτα για το πόσο επηρέασε η κρίση την ελληνική οικογένεια, αν έχουν και κατά πόσο αλλάξει η χώρα και η οικογένεια, τα κοινωνικά δίκτυα, το κουτσομπολιό αλλά και για το πώς συνδυάζεται το ποιητικό και επιστημονικό έργο του.
Ο κ. Κουρκούτας μιλώντας για τη λογοτεχνική κίνηση στην πόλη αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «Στη Λάρισα έχουν αναδειχτεί πολλοί νέοι ποιητές και μεγάλη καλλιτεχνική κίνηση -φεστιβάλ ποίησης, παρουσιάσεις βιβλίων, περιοδικά, παραστάσεις. Χαίρομαι πολύ και προσωπικά ενεργοποιήθηκα και έμαθα πολλά από όλους τους νέους και παλιούς ποιητές».
*Κύριε Κουρκούτα, πώς επέδρασε η κρίση στην ελληνική κοινωνία;
-Στην κρίση ήρθε η μεγάλη ρήξη, το μεγάλο τραύμα, διάψευση της υπόσχεσης της συνεχούς και αυξανόμενης ευημερίας και κοινωνικής-επαγγελματικής ανόδου. Η μεγάλη Μητέρα-έθνος ματαίωσε τα παιδιά της, άλλα είχε υποσχεθεί υπό τη μορφή των μεγάλων πατρικών φιγούρων της πολιτικής (Ανδρέας, κ.λπ.) γι’ αυτό και ένα μέρος της ελληνικής κοινωνίας έγινε ακόμη πιο επιθετικό με το πολιτικό σύστημα σε όλο το ιδεολογικό φάσμα: όταν αναζητάς σε εμφυλιακά οράματα/διαμάχες αναφορά, αυτό δείχνει έλλειψη πραγματικής πολιτικής και παλινδρόμηση σε επιθετικές και τραυματικές μορφές αντίδρασης. Δεν ήταν η υλική κατάπτωση, αλλά η ψυχολογική ματαίωση και η κοινωνική κατάπτωση. Η Ελλάδα του ’60 ήταν πολύ πιο φτωχή και κατατρεγμένη.
Από τη μεταπολίτευση εξελιχτήκαμε σταδιακά, σε σχέση με την εποχή της πολιτικής βίας και καταπάτησης βασικών δικαιωμάτων, σε κοινωνία της αμεριμνησίας, της αυτοπροβολής, με πρωταρχικό στόχο την οικονομική ευμάρεια (βασικό απωθημένο της κοινωνίας της φτώχειας), με θεμιτούς ή μη τρόπους, με έντονο εγωκεντρικό και υπεροπτικό χαρακτήρα (νεοπλουτισμός και «ξέρεις ποιος είμαι εγώ!»), που κυριάρχησε πέρα από τις ταξικές διαφορές. Τα μεγάλα οράματα έχουν καταπέσει, κανείς πλέον εκτός από συγκεκριμένες πολιτικές ομάδες δεν ενδιαφέρεται να αλλάξει τον κόσμο. Η κρίση δεν έφερε απαραίτητα την αυτοσυνειδησία, την αυτοκριτική, αλλά τη φυγή σε μια έντονα ιδεολογικοποιημένη αντίδραση θυμικού τύπου (οργή, καταγγελίες, συντεχνιακή λογική), μια μεγάλη αμφιθυμία απέναντι στους θεσμούς που ταυτίζονται με τα πολιτικά κόμματα και τη διάψευση. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν άνθρωποι της ηθικής, του μόχθου και της εργασίας.
ΟΙ ΝΕΕΣ ΓΕΝΙΕΣ ΦΕΡΝΟΥΝ ΑΛΛΟ ΑΕΡΑ
*Εχει αλλάξει η ελληνική κοινωνία;
-Σίγουρα έχει αλλάξει, πέρα από τις σημερινές οικονομικές και κοινωνικές δυσκολίες, όπως ανέφερα, η ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια πέρασε από την ανέχεια και τις πολιτικές ανωμαλίες ωραία εφηβεία στα τέλη του ’90 και μετά στην άρνηση να αποδεχτεί τις ευθύνες, ως πολιτική εξουσία και κοινωνία. Η απενοχοποίηση του λαού εκ των «άνω και των έσω» είναι αυτό που κάνουμε ως κοινωνία και οικογένεια. Η τάση να μην αποδίδουμε ευθύνες στα παιδιά και να τα υπερκαλύπτουμε είναι η τάση να απαλλασσόμαστε εμείς από την ευθύνη και τον μόχθο της διαπαιδαγώγησης αλλά και της πολιτικής εμπλοκής. Η υπερπροστασία και η υπερβολική ανοχή/ευαισθησία είναι η επιδιόρθωση/επούλωση των τραυμάτων/ματαιώσεων που κουβαλάμε ως κοινωνία και οικογένεια. Οι νέες γενιές όμως φέρνουν άλλο αέρα κι ας κουβαλάνε κι αυτές πολλά κατάλοιπα.*Το αποκαλούμενο κουτσομπολιό ως χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας;
-Εννοείται πως παραμένει και στην καλοήθη και στην καοήθη μορφή, είναι ένα βασικό κοινωνικό χαρακτηριστικό η επιθυμία να μαθαίνω για τον άλλον. Το να συζητώ/μαθαίνω είναι τρόπος ικανοποίησης, μάθησης και συγχρόνως συσχέτισης με τον άλλον. Μας αρέσει να μαθαίνουμε για τον άλλον, να μπαίνουμε στην κρεβατοκάμαρα (ηδονοβλεπτική τάση θα έλεγαν οι ψυχαναλυτές) αλλά και να μαθαίνουμε για τον άλλον, μας αρέσουν οι ιστορίες είναι μέρος της ζωής μας, ταυτιζόμαστε και συνδεόμαστε με τον άλλον συζητώντας για γνωστούς ή αγνώστους, είτε με πικάντικο, είτε με αρνητικό, επιθετικό και συχνά κακοήθη τρόπο: έτσι εκτονώνουμε τα αρνητικά και επιθετικά συναισθήματα και μοιραζόμαστε τα θετικά. Οι άνθρωποι μιλάνε για τους άλλους και συγχρόνως μιλάνε για ή αναζητούν τον εαυτό τους.
Η ΥΠΕΡΕΜΠΛΟΚΗ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
*Η ελληνική οικογένεια έχει αλλάξει;
-Οι σχέσεις σίγουρα έχουν αλλάξει πολύ από την παραδοσιακή πατριαρχική αυστηρή οικογένεια. Οι γονείς είναι πιο ανεκτικοί, ασχολούνται, επενδύουν συναισθηματικά στα παιδιά, σε όλα τα επίπεδα. Η ελληνική οικογένεια είναι, όμως, ακόμη έρμαιο πολλών φαντασιωτικών χαρακτηριστικών, κατάλοιπο προηγούμενων εμπειριών: η υπερβολική ευαισθησία και υπερκάλυψη των αναγκών κρατά τα παιδιά σε μια εξαρτησιακή κατάσταση με πολλές παρενέργειες για τα ίδια και τους γονείς. Η οικογένεια μεταμορφώθηκε σε μία παιδοκεντρική σκηνή, όπου οι γονείς ταυτιζόμενοι με αυτά δεν αντέχουν να τα ματαιώνουν, θεωρώντας ότι τα πληγώνουν: για αυτό όλοι μιλάνε για όρια και πλαίσια. Οι αγχώδεις ελεγκτικοί γονείς δημιουργούν αντιδραστικά παιδιά. Ένας συνάδελφος, υποστηρίζει, ότι τα παιδιά σήμερα κακοποιούνται από την υπερεμπλοκή των γονέων -δεν θα διαφωνήσω!- και τις υποσυνείδητες απαιτήσεις που επενδύονται σε αυτά, θα συμπλήρωνα. Οι ευαίσθητοι, αγχώδεις και ενοχοποιητικοί γονείς δημιουργούν ευάλωτα παιδιά. Από την άλλη όταν αυτονομούνται και ωριμάζουν τα παιδιά είναι πιο υγιή, λιγότερο «τοξικά» σε σχέση με το παρελθόν, εξαιρούμενων των προβληματικών καταστάσεων που είναι πολλές- αλλά συγχρόνως και περισσότερο επικεντρωμένοι στον εαυτό τους.
Από την άλλη υπάρχουν ακόμη πολλά μικρά/μεγάλα τραύματα στις οικογένειες που δημιουργούνται τώρα ή προέρχονται από το παρελθόν: δυσλειτουργικές σχέσεις και προβλήματα γονέων, οικογένεια πιο σύνθετη, πιο πολύπλοκη, οι ανάγκες και οι απαιτήσεις μεγαλύτερες, οι διεκδικήσεις και οι προστριβές περισσότερες, διάφορα ψυχολογικά και αδυναμίες, όλα αυτά δημιουργούν εντάσεις-συγκρούσεις, γονείς που δεν μπορούν να διαχειριστούν τα θέματα των εφήβων, γονείς προσκολλημένους στα παιδιά που δεν επιτρέπουν την αυτονομία τους και βέβαια κρίσεις πανικού, άγχη θανάτου, μελαγχολίες, ανορεξίες καταθλίψεις, συνεχίζουν να υπάρχουν και στην οικογένεια και στην κοινωνία.
Είναι η εποχή των καταθλίψεων και όχι των νευρώσεων λόγω κατασταλμένων αναγκών/επιθυμιών. Η κατάθλιψη δεν είναι μια ουρανοκατέβατη διαταραχή. Προέρχεται από άσχημες εμπειρίες, έντονες συγκρούσεις, εσωτερικευμένες υπερβολικές απαιτήσεις και ματαιώσεις, αλλά και γεγονότα και συγκρούσεις με έντονο τραυματικό χαρακτήρα, στην παιδική, εφηβική ή ενήλικη ζωή.
Η ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΦΗΜΕΡΟΥ
*Τα κοινωνικά δίκτυα επηρεάζουν;
-Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν ενισχύσει πολύ τα εφηβικά ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, η αποθέωση της αυτοεικόνας και της υπέρμετρης έκθεσης του εαυτού και του σώματος, η αποθέωση της στιγμής και των ελάχιστων προσωπικών πραγμάτων (ένα γεύμα, μια βόλτα στην παραλία, μια σέλφι). Περάσαμε από την εποχή της καταστολής στην απελευθέρωση αυτών των τάσεων, μέσω της υπερβολής (είναι και άμυνα και ξεπέρασμα των εσωτερικών ντροπών/αναστολών). Η κυριαρχία της ιδιωτικότητας στον χώρο των κοινωνικών δικτύων είναι ένας τρόπος να ξεπερνάμε τις αναστολές, τις ντροπές και τα προσωπικά άγχη μέσα από τον σχετικά ασφαλή χώρο των κοινωνικών δικτύων, η απόδραση στην ικανοποίηση του εφήμερου και της αίσθησης αναγνώρισης. Ανθρώπινα όλα αυτά. Τα κοινωνικά δίκτυα πέρα από τα κολλήματα και τις εξαρτήσεις είναι ένα βασικό εργαλείο επικοινωνίας/κοινωνικής επαφής/αλληλεπίδρασης.
ΕΠΑΙΤΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ
*Το δικό σας ποιητικό και επιστημονικό έργο πώς συνδυάζεται;
-Η ενασχόληση με τον δικό μας εσωτερικό κόσμο (ψυχανάλυση) και τον κόσμο των άλλων, η επαγγελματική εμπλοκή μέσα στα εσώψυχα των οικογενειών και των ατόμων απαιτεί μακροχρόνια εκπαίδευση και εμπειρία αλλά και μεγάλη ευαισθησία και ενσυναισθητική ικανότητα. Μπορούμε να πληγώσουμε, να αποσυντονίσουμε και να διαλύσουμε κάποιον. Στην ποίηση βρήκα κι εγώ τη δυνατότητα να αναπτύξω πιο ελεύθερα τη δημιουργικότητα, την ευαισθησία αλλά και την ανάγκη να συγκινήσουμε τον άλλον, κυρίως να μας αγαπήσει ο άλλος. Κάθε ποιητής το κουβαλάει αυτό σε διάφορες μορφές: από το να σαγηνεύσεις, να εντυπωσιάσεις, να συγκινήσεις τον άλλο, ακόμη και το να τον σοκάρεις έχει σχέση με το να ασχοληθεί ο άλλος με σένα. Ολοι οι ποιητές είναι επαίτες της αναγνώρισης (βλ. αγάπης) από τον άλλον. Στη Λάρισα έχουν αναδειχτεί πολύ νέοι ποιητές και μεγάλη καλλιτεχνική κίνηση (φεστιβάλ ποίησης, παρουσιάσεις βιβλίων, περιοδικά, παραστάσεις). Χαίρομαι πολύ και προσωπικά ενεργοποιήθηκα και έμαθα πολλά από όλους τους νέους και παλιούς ποιητές.
Στην κλινική Ψυχολογία/Ειδική Αγωγή, η τέχνη (ιχνογράφημα, παιγνιοθεραπεία, μουσικοθεραπεία, χοροθεραπεία) είναι βασικό εργαλείο αναγνώρισης και υποστήριξης παιδιών, εφήβων, αλλά και ενηλίκων με προβλήματα/δυσκολίες. Πέρα από τις κλασικές μεθόδους, μέσα από τις μορφές αυτές αναδεικνύονται καταπληκτικά πράγματα και απελευθερώνονται μεγάλες δυνατότητες, ενώ παράλληλα εκδηλώνεται πιο εύκολα και αναδιαμορφώνεται ψυχικός κόσμος (δυσκολίες, ανάγκες, εσωτερικές συγκρούσεις, φοβίες, τραύματα). Το πλαίσιο δεν είναι ανταγωνιστικό, δεν μετράει η απόδοση, αλλά η ευχαρίστηση/ικανοποίηση και η αίσθηση εμπιστοσύνης στον άλλον και στον εαυτό που σταδιακά εγκαθίσταται μέσα από τις παιγνιώδεις δράσεις -οι άμυνες και οι φοβίες υποχωρούν-. Ένα παιδάκι 7 ετών που εκδήλωσε άγχη θανάτου για τους γονείς που πήγαιναν στη δουλειά, παρά την πανδημία, λόγω του Covid-19, -αυτό έγινε αντιληπτό από μια ζωγραφιά που αναπαριστούσε τον πόλεμο των πράσινων -καλών- κυττάρων και των κόκκινων -κακών μικροβίων- που αντανακλούσε την εσωτερική πάλη που βίωνε το παιδί ανάμεσα στο άγχος θανάτου και στην ελπίδα ότι δεν θα νικηθούν οι γονείς από την ασθένεια. Ένα άλλο παιδί τραυματισμένο -λόγω βίαιων εκρήξεων- από έναν υπερευαίσθητο και προσκολλημένο πάνω του πατέρα, ο οποίος είχε κι αυτός κακοποιηθεί από τους γονείς του, όταν του ζητήθηκε να κάνει το σχέδιο της οικογένειας, μου ανέφερε «θα κάνω τη δική σας, όχι τη δική μου». Έκανε στο ένα άκρο τους δύο γονείς και στο άλλο τις δύο κόρες μου με ένα τεράστιο κρεβάτι ανάμεσα τους -ασφαλή απόσταση-. Αυτό έδειχνε το τραύμα από τον πατέρα, φόβο και το άγχος να μιλήσει για την οικογένειά του. Ως διευθυντής μεταπτυχιακού προγράμματος στην Ειδική Αγωγή και του Εργαστηρίου Ψυχολογίας στο τμήμα μας, έχουμε αναπτύξει σταθερή συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Χάιφα και το School of Art therapy κι έχουμε κάνει πολλά προγράμματα παρέμβασης, σεμινάρια, κ.λπ. Τα παιδιά και οι έφηβοι μέσα από τις παιγνιώδεις μορφές έκφρασης, δράσης (κίνηση, μουσική, παιγνίδι) καταθέτουν και αναπτύσσουν τις ψυχικές αναπαραστάσεις, μεταβολίζουν τα τραύματα και τις ματαιώσεις και με ένα καλό θεραπευτή αναπτύσσονται μια σημαντική σχέση που κινητοποιεί το εσωτερικό δυναμικό τους (όλα τα παιδιά με δυσκολίες έχουν ένα δυναμικό).
Ποιος είναι
ο Ηλίας Κουρκούτας
Ο Ηλίας Κουρκούτας είναι καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας και Ειδικής Αγωγής και διευθυντής του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Ειδικής Αγωγής, καθώς και του Εργαστηρίου Ψυχολογίας και Ειδικής Αγωγής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (ΠΤΔΕ). Έχει δημοσιεύσει 9 βιβλία / μονογραφίες στα ελληνικά και στα αγγλικά και πάνω από 80 ξενόγλωσσα επιστημονικά άρθρα (σε αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά, γερμανικά περιοδικά). Έχει δημοσιεύσει ποιήματα σε: Φρέαρ, Νέο Επίπεδο, Bibliotheque, Ποιείν, Θράκα, Fractal, Φτερά Χήνας, Χάρτης, Οδός Πανός. Η ποιητική του συλλογή «Ο σκύλος της αγάπης» θα κυκλοφορήσει τον επόμενο μήνα.
