Το 2017, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (χωρίς να υπολογίζεται αλλαγή χρήσεων γης) υπολογίσθηκε σε 95.42 MtCO2eq, δηλαδή μειώθηκαν 7.45% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990, το οποίο θεωρείται έτος αναφοράς. Για τη χώρα μας, οι ετήσιες εκπομπές από τη γεωργία σε ισοδύναμο διοξειδίου του άνθρακα (CO2eq) είναι περίπου 7.8 εκατομμύρια τόνοι.
Η Κοινή Αγροτική Πολιτική στο πλαίσιο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής από τη γεωργία, προβλέπει μέτρα αύξησης της δέσμευσης του διοξειδίου του άνθρακα από το έδαφος. Όμως, πρέπει να εξασφαλιστεί επαρκής προϋπολογισμός για την εφαρμογή τους μετά το 2020. Κατά τη διάρκεια άτυπης συνόδου των υπουργών Γεωργίας στο Ελσίνκι στις 24 Σεπτεμβρίου 2019, με βασικό θέμα τη δέσμευση άνθρακα στο έδαφος, ο Φινλανδός υπουργός Γεωργίας και Δασών Jari Leppä σε σχετική ανακοίνωση ανέφερε τα εξής: “Η δέσμευση άνθρακα από τις γεωργικές εκτάσεις αποτελεί ένα από τα βασικά μέσα για τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Οι ορθές γεωργικές πρακτικές μπορούν να βοηθήσουν στην απορρόφηση μεγαλύτερης ποσότητας άνθρακα από την ατμόσφαιρα και οι τεχνικές μπορούν να υποστηριχθούν μέσω της ΚΑΠ”. Για την υλοποίηση της παραπάνω δράσης, συμφώνησαν ότι πρέπει στην εφαρμογή της αγροπεριβαλλοντικής πολιτικής να ληφθούν υπόψη οι ειδικές συνθήκες και οι ανάγκες σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
Ο οργανικός άνθρακας (OC) αποτελεί βασικό συστατικό των εδαφών και επιδρά σημαντικά στην ποιότητά τους. Επίσης, αποθηκεύεται στο έδαφος και μέσω των καλλιεργειών μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός απορρόφησης ατμοσφαιρικού άνθρακα. Συσσωρεύουν άνθρακα, ενώ παράλληλα τα καλλιεργούμενα εδάφη, εκπέμπουν προς την ατμόσφαιρα σημαντικές ποσότητες άνθρακα ετησίως. Οι μεγαλύτερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τα εδάφη διαφεύγουν στην ατμόσφαιρα μετά την αποσύνθεση της οργανικής ουσίας με τη μορφή του διοξειδίου του άνθρακα (CO2). Η γεωργία και η δασοκομία επηρεάζουν τα ποσοστά προσθήκης οργανικής ουσίας στα εδάφη και απωλειών διοξειδίου του άνθρακα προς την ατμόσφαιρα.
Σε συνέντευξή του στην «Ε» ο γεωπόνος εδαφολόγος, ειδικός ερευνητής του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ Δρ Θεόδωρος Καρυώτης μιλά για τη λειτουργία του οργανικού άνθρακα και τις επιπτώσεις του στην κλιματική αλλαγή, επικαλούμενος στοιχεία μετρήσεων στη Θεσσαλία και προτείνει αποτελεσματικά μέτρα στη γεωργία και κτηνοτροφία καθώς και πολιτικές για το μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής
Συνέντευξη στον Δημ. Κατσανάκη
* Ο οργανικός άνθρακας στα εδάφη εκτός από τη σημασία του στη βελτίωση της γονιμότητας αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο στις εκπομπές διοξειδίου στην ατμόσφαιρα. Υπάρχουν μετρήσεις σχετικές με την ποσότητα του οργανικού άνθρακα η οποία είναι ενσωματωμένη στα γεωργικά εδάφη της Ελλάδας;
- Συνήθως, τα καλλιεργούμενα εδάφη έχουν μεγαλύτερες απώλειες άνθρακα με τη μορφή εκπομπών CO2. Σε πειράματα που πραγματοποιήθηκαν στις ΗΠΑ, παρατηρήθηκε ότι οι αντίστοιχες εκπομπές κυμάνθηκαν από 400 μέχρι 570 κιλά ανά στρέμμα (Omonodeetal., 2007; UssiriandLal, 2009).
Στην Ελλάδα, οι κύριες εκπομπές αερίων από τη γεωργία και κτηνοτροφία προέρχονται από τα λιπάσματα που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες, τα αέρια από την εντερική ζύμωση των ζώων, το κάψιμο της καλαμιάς και υπολειμμάτων από το κλάδεμα των δένδρων, τη διαχείριση κοπριάς ζώων και τέλος από την καλλιέργεια ρυζιού.
Από τον υπολογισμό του οργανικού άνθρακα των εδαφών της Θεσσαλίας για βάθος 0-30 cm για μία έκταση 9.200.000 στρέμματα, η ποσότητα ανέρχεται σε 33.5 εκατομμύρια τόνους (Καρυώτης και συνεργάτες, 2019), η οποία ισοδυναμεί με123 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου άνθρακα.
Mε βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (2009), η γεωργική έκταση της Θεσσαλίας είναι 4.723.242 στρέμματα και η ενσωματωμένη ποσότητα του οργανικού άνθρακα προσεγγίζει την τιμή των 17 εκατομμυρίων τόνων, η οποία αντιστοιχεί σε 62 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα.
* Ποια είναι η πηγή προέλευσης των ρύπων αζώτου από τα καλλιεργούμενα εδάφη; Πόσο σημαντική είναι η ποσότητα αζώτου που εκπέμπουν τα καλλιεργούμενα εδάφη στην ατμόσφαιρα;
- Το έδαφος είναι ένας τεράστιος αποθηκευτικός χώρος για τον οργανικό άνθρακα και το ολικό άζωτο που παγιδεύονται από τα φυτά μέσω της φωτοσύνθεσης για τον σχηματισμό της βιομάζας. Η ποσότητα δεν μπορεί να υπολογισθεί με ακρίβεια επειδή υπάρχει ταυτόχρονη αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων όπως π.χ. είδος της βιομάζας, θερμοκρασία, υγρασία, οι καλλιεργητικές πρακτικές κ.ά. Ειδικότερα για το άζωτο, σημαντικό ρόλο παίζουν διάφορες βιολογικές διεργασίες π.χ. ανοργανοποίηση αζώτου. Πάντως στην προαναφερόμενη έκταση, η συνολική ποσότητα του ολικού αζώτου η οποία είναι ενσωματωμένη στο έδαφος ανέρχεται περίπου σε 3.5 εκατομμύρια τόνους. Θεωρητικά, 52.500 τόνοι αζώτου από τη Θεσσαλία (Καρυώτης και συνεργάτες, 2019) μπορούν σε ετήσια βάση να μετατραπούν σε ανόργανη μορφή και ποσοστό της παραπάνω ποσότητας μπορεί να διαφύγει στην ατμόσφαιρα.
* Το κάψιμο της καλαμιάς από τους αγρότες συνιστά σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα για τη Θεσσαλία. Οδηγεί σε εκπομπές μεγάλων ποσοτήτων θερμοκηπιακών αερίων τα οποία έχουν ενοχοποιηθεί για την κλιματική αλλαγή. Ποιες είναι οι εκπομπές αερίων στην ατμόσφαιρα από το κάψιμο της καλαμιάς;
- Το κάψιμο της καλαμιάς είναι μια συνήθης πρακτική η οποία εφαρμόζεται από μερίδα αγροτών. Ερευνητικές εργασίες αναφέρουν ότι από το κάψιμο της καλαμιάς εκπέμπεται στην ατμόσφαιρα ποσότητα 339 kg άνθρακα ανά στρέμμα και επιστρέφει μόνον το 14.7%. Αποτελέσματα ερευνητικών εργασιών αναφέρουν ότι η συνολική βιομάζα των φυτικών υπολειμμάτων των καλλιεργειών στη Θεσσαλία μετά τη συγκομιδή ανέρχεται σε 1.760.000 τόνους ανά έτος (Alatzasetal., 2019). Aν χρησιμοποιηθεί ο συντελεστής τον οποίο προτείνουν η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC,2006), τότε ο οργανικός άνθρακας της βιομάζας στη Θεσσαλία ανέρχεται σε 827.200 τόνους, ενώ το CO2 ξεπερνά τα 3 εκατομμύρια. Από την παραπάνω ποσότητα σημαντικό ποσοστό θα διαφύγει στην ατμόσφαιρα.
Από την καύση των φυτικών υπολειμμάτων οι ποσότητες οι οποίες εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα είναι διαφορετικές για κάθε καλλιέργεια. Εκτός από το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο, εκπέμπεται μονοξείδιο του άνθρακα και οξείδια του αζώτου. Για παράδειγμα, για την καλαμιά του σιταριού είναι περίπου 67 κιλά για κάθε τόνο ξηρής ουσίας, ενώ για το καλαμπόκι 39 κιλά ανά τόνο (Jenkinsetal., 1996). Από την ποσότητα της βιομάζας στη Θεσσαλία, είναι φανερό ότι η ποσότητα των αερίων ρύπων και ειδικά του μονοξειδίου του άνθρακα και των οξειδίων του αζώτου, είναι μεγάλη και κυρίως αρκετά επικίνδυνη για την ανθρώπινη υγεία.
* Είναι γνωστό ότι μέρος του αποθηκευμένου άνθρακα στα καλλιεργούμενα εδάφη μπορεί να διαφύγει στην ατμόσφαιρα. Όμως, τι γίνεται με την αντίστροφη διεργασία της δέσμευσής του από την ατμόσφαιρα;
- Άρχισε να διαφαίνεται ότι η μελλοντική πολιτική της ΕΕ στον τομέα της γεωργίας θα χρησιμοποιήσει ως δείκτη τον άνθρακα των εδαφών, όχι μόνον ως κύρια παράμετρο της ποιότητας του εδάφους, αλλά και ως στρατηγική για την εκτίμηση της σύγκρισης των εκπομπών CO2 με τη δέσμευση άνθρακα από την ατμόσφαιρα.
Πάντως, πειραματικά αποτελέσματα σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης απέδειξαν ότι η μετατροπή των καλλιεργουμένων εδαφών σε τεχνητά λιβάδια αυξάνει τα ποσοστά του οργανικού άνθρακα που δεσμεύονται από την ατμόσφαιρα. Επίσης, πειράματα στις ΗΠΑ έδειξαν ότι η καλλιέργεια του καλαμποκιού απορροφά από την ατμόσφαιρα 4.032kg/στρέμμα διοξειδίου του άνθρακα κατά τη διάρκεια μίας καλλιεργητικής περιόδου, ενώ η αντίστοιχη ποσότητα για το σιτάρι υπολογίσθηκε ότι ανέρχεται σε 1.120 κιλά το στρέμμα.
Tα δάση επίσης απορροφούν μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Υπολογίσθηκε ότι κατά μέσο όρο, για κάθε στρέμμα δάσους η ετήσια δέσμευση άνθρακα μπορεί να είναι μεγαλύτερη από 600 κιλά ανά στρέμμα. Η μετατροπή των λιβαδιών και δασικών εκτάσεων σε καλλιεργήσιμες, έχει οδηγήσει σε τεράστιες απώλειες εδαφικού άνθρακα, σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ η συνεχής και εντατική καλλιέργεια οδηγεί στη μείωση της οργανικής ουσίας των εδαφών.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν το 2009, οι εκπομπές από τα καλλιεργούμενα εδάφη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε διοξείδιο του άνθρακα υπολογίσθηκαν περίπου 45 κιλά στο στρέμμα. Επίσης, οι εκπομπές από τη γεωργία που αντιπροσώπευαν το 8,23% των συνολικών εκπομπών το 2017 χωρίς να έχει ληφθεί υπόψη η αλλαγή χρήση γης (πρόσφατη έκθεση του ΥΠΕΚΑ) μειώθηκαν κατά 22,6% περίπου σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990.
* Aν συγκρίνουμε την ποσότητα των εκπομπών αερίων ρύπων από την έναρξη του έτους αναφοράς, δηλαδή το 1990, διαπιστώνουμε ότι στην Ελλάδα μειώθηκαν σημαντικά οι ρύποι που εκπέμπουν τα γεωργικά εδάφη. Ποιοι είναι κατά την άποψή σας οι βασικοί λόγοι;
- Κυρίως οφείλεται στη μείωση των εκπομπών υποξειδίου του αζώτου από γεωργικά εδάφη λόγω της μειωμένης χρήσης συνθετικών αζωτούχων λιπασμάτων. H μείωση της χρήσης αζωτούχων λιπασμάτων οφείλεται κύρια στην αυξημένη τιμή, στην οικονομική κρίση καθώς και στη μειωμένη χρήση λόγω της αύξησης της βιολογικής γεωργίας.
* Υπάρχουν αποτελεσματικά μέτρα στη γεωργία και κτηνοτροφία, καθώς και πολιτικές οι οποίες μπορούν να εφαρμοσθούν για τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής;
- Υπάρχει η ετήσια έκθεση του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας που αφορά την καταγραφή των αερίων ανά τομέα π.χ. βιομηχανία, γεωργία κ.λπ. για κάθε αέριο του θερμοκηπίου, ξεχωριστά. Είναι πολύτιμο εργαλείο στον σχεδιασμό και τη στρατηγική για την αντιμετώπιση του προβλήματος.
Για τη χώρα μας, αν και συντάχθηκε Κώδικας Ορθής Γεωργικής Πρακτικής, χρειάζεται αναθεώρηση η οποία πρέπει να προτείνει υποχρεωτικές δεσμεύσεις των αγροτών και καλλιεργητικές πρακτικές που θα μειώνουν τους αέριους ρύπους. Πρέπει να δοθεί έμφαση στη μείωση των εκπομπών ρύπων από τα αζωτούχα λιπάσματα.
Επίσης, πρέπει να ληφθούν μέτρα για την αποτελεσματική διαχείριση της κοπριάς των ζώων και γενικά των αποβλήτων που προέρχονται από την κτηνοτροφία.
- Η εφαρμογή Ορθής Αγροτικής και Περιβαλλοντικής Πρακτικής περιλαμβάνει τη διατήρηση ή την αύξηση της οργανικής ουσίας στα εδάφη (χλωρή λίπανση, ενσωμάτωση καλαμιάς κ.ά.).
- Συστηματικός έλεγχος γεωργικών μηχανημάτων για τις εκπομπές αερίων ρύπων.
- Ενθάρρυνση για την αύξηση της βιολογικής γεωργίας, θέσπιση μεγαλύτερων οικονομικών κινήτρων και επιστημονική στήριξη των αγροτών από τις αρμόδιες υπηρεσίες.
- Σχέδιο χρήσης γης και αντικατάσταση καλλιεργειών με εκείνες που απορροφούν περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα.
- Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων πρέπει να εγκαταστήσει ένα πυκνό και αξιόπιστο δίκτυο για την παρακολούθηση του οργανικού άνθρακα στα καλλιεργούμενα εδάφη. Επίσης, οικονομικά κίνητρα ώστε να ενθαρρύνει τους αγρότες προκειμένου να εφαρμόσουν γεωργικές πρακτικές οι οποίες θα συμβάλουν στην αύξηση της οργανικής ουσίας στα καλλιεργούμενα εδάφη.
Να θυμίσουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει τα δικαιώματα εκπομπών, τα οποία δεν παρέχονται δωρεάν, αλλά σήμερα, το κόστος αγοράς δικαιώματος εκπομπής ενός τόνου διοξειδίου του άνθρακα (CO2) είναι 22.5 ευρώ, ενώ πριν από μερικά χρόνια ήταν μόλις 5 ευρώ.
Τέλος, οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πριν από μερικά χρόνια άρχισαν να προσαρμόζουν κατάλληλα τους Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και περιλαμβάνουν δράσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής.
