Άρθρα από εφημερίδες, λογοτεχνικά περιοδικά, μελέτες, δυο τρεις βιογραφίες σας. Ένα βουνό σελίδες, κύριε Έλιοτ, κι ακόμα περισσότερες μέσα στα εικονικά συρτάρια του υπολογιστή μου. Μαζί με εσάς, τακτοποίησα και τον Ζαν. Ξάπλωσα την κορνίζα με τη φωτογραφία του πάνω στην πρώτη αμερικανική έκδοση της Έρημης Χώρας – της άγονης γης σας• διορθώνω ξανά και ξανά. Βλέπετε, έτσι συστηθήκατε στη χώρα μου από το 1936.
Διασχίσατε εκείνον τον Οκτώβρη ολόκληρο Ατλαντικό ωκεανό για να βρεθείτε στην πόλη των ποιητών. Κάπου εδώ, έχω κρατήσει κάποιες σημειώσεις από τους βιογράφους σας. Αποκαλούσατε, κύριε Έλιοτ, εκείνη τη χρονιά σας στο Παρίσι ως «ρομαντική χρονιά» κι έχετε εκφραστεί με την ίδια θέρμη, συμπτωματικά ίσως και πάλι, σε έναν άλλον Απρίλη, αυτόν του 1934, σε σημείωμά σας στο περιοδικό Criterion. Εικάζω πως ξέρω, αλλά θα σας ρωτήσω, κύριε Έλιοτ, σε ποιον αναφερόσασταν λέγοντας: «Είμαι πρόθυμος να παραδεχτώ πως η αναδρομή μου ενεργοποιήθηκε από ένα συναισθηματικό ηλιοβασίλεμα, τη θύμηση ενός φίλου πλησιάζοντας από τους Κήπους του Λουξεμβούργου, αργά στο δειλινό, κραδαίνοντας ένα κλωνάρι πασχαλιάς, ενός φίλους που κατόπιν (απ’ όσο μπορώ να εξακριβώσω) θα αναμειγνυόταν με τη λάσπη της Καλλίπολης».
Ο Απρίλης είναι ο σκληρότερος μήνας, γεννώντας
πασχαλιές μέσ’ απ’ τη νεκρή γη, σμίγοντας
θύμηση κι επιθυμία, ανασαλεύοντας
ρίζες νωθρές με ανοιξιάτικη βροχή.
Ο χειμώνας μας ζέστανε, σκεπάζοντας
τη γη με χιόνι λησμονιάς, τρέφοντας
μια ζωή ελάχιστη με ξερούς βολβούς. […]
[ Η Ταφή του Νεκρού, Η Έρημη Χώρα, T.SEliot ]
Δεν αναφέρεστε στον Ζαν Βερντενάλ κ. Έλιοτ; Και οι πασχαλιές; Ο Απρίλης, ο σκληρότερος μήνας; Ο Απρίλης του 1915; Ο Απρίλης του 1934; Η αφιέρωση στο Ερωτικό Τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ; Οι στίχοι από το τραγούδι της κυρίας Πόρτερ, αυτό που οι στρατιώτες τραγουδούσαν στην απόβαση; Ο θάνατος από πνιγμό; Η λάσπη της Καλλίπολης; Οι επιστολές του Ζαν όταν επιστρέψατε στην Αμερική; Το άρρητο πένθος που σημειώνει η σύζυγος Βίβιεν ως νιόπαντρου; Σας έχω εξαντλήσει, κύριε Έλιοτ, και ταυτόχρονα είμαι κι εγώ στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Σήμερα θα ξαπλώσω μαζί σας. Εδώ, σ’ αυτό το ντιβάνι, όπως η γραμματέας στο διαμέρισμά της. Ξέρω επακριβώς τον ρόλο του Τειρεσία. Είναι ένα a priori αρχέτυπο που κουβαλούν ορισμένοι από εμάς. Σαφώς και το γνωρίζετε πολύ καλά. Εξάλλου, στις σημειώσεις σας, τον θεωρείτε ως το πιο σημαντικό πρόσωπο της σύνθεσής σας.
Ο ΜεσιέΒερντενάλ, όπως αναφέρετε τον Ζαν στην επιστολή σας προς την εξαδέλφη σας ΕλεανόρΧίνκλι – και ω τι σύμπτωσις, είναι πάλι Απρίλης, για την ακρίβεια 26 Απριλίου 1911, εκατόν έξι έτη όμως πριν–, άλλαξε και πήγε σ’ ένα πιο ευρύχωρο δωμάτιο στην πανσιόν των Καζαμπόν, ένα δωμάτιο που έβλεπε στον κήπο, στον κήπο όπου σας άρεσε να βλέπετε κι εσείς τα δέντρα να μεγαλώνουν, κύριε Έλιοτ. Να σας θυμίσω, είναι η ημέρα που του πετάξατε έναν κύβο ζάχαρης χάριν αστειότητας.
Δεν ξέρω αν είναι οι επιστολές του Ζαν που έχουν διασωθεί στο αρχείο σας, όταν εσείς επιστρέψατε στο Χάρβαρντ για το διδακτορικό σας, είναι μόνον έξι. Ούτε βέβαια μπορώ να σας κατηγορήσω, έναν αιώνα μετά, πως αυτές διαλέξατε να διασώσετε. Τις διάβασα με προσοχή. Τις ξαναδιαβάζω. Μοιάζει να τις έχετε επιλέξει να διασωθούν.
Ο Ζαν απαντά σε δικές σας επιστολές, είναι εμφανές αυτό. Δεν σας ανακρίνω, κύριε Έλιοτ, ησυχάστε τις κόρες του μελαψού θεού σας. Τα ποτάμια την άνοιξη στη Μεσόγειο φυραίνουν, μόνο ξερόφυλλα μαζεύουν κι ύστερα η ιλύς σκάζει στη ζέστη του καλοκαιριού. Α! σας δικαιολογώ. Θέλω να σας απαγγείλω έναν στίχο του Ανδρέα Εμπειρίκου. Θα τον ζηλέψετε, είμαι βέβαιος: «Nεότηςνεότης τι ωραία που είναι τα μαλλιά σου». Είναι σαν προσευχή. Με δικαιολογεί. Σας δικαιολογεί.
Δεν σας το κρύβω, θα έκανα το ίδιο. Θα απέκρυπτα παρόμοια αλληλογραφία. Όχι γιατί θα φοβόμουν τα κουτσομπολιά και τις φήμες, αλλά γιατί θεωρώ ηθικό ό,τι κανείς μοιράζεται μ’ έναν αδερφό, μ’ έναν φίλο, με το ίδιο μείγμα ψυχής, καρδιάς και νου, αυτό που αλλιώς ίσως και να λέγεται ιδιοκτησία της συνάφειας, να παραμένει μακριά από τα τρίτα βλέμματα και τα κουφά αυτιά. Το πιο ενδιαφέρον όμως, κύριε Έλιοτ, είναι πως οι επιστολές σας, ή, καλύτερα, ας πω η αλληλογραφία του Ζαν, είχαν περάσει στην κατοχή του Δρ. Αντρέ Σλεμέρ, τον οποίον συνάντησε ο ερευνητής Τζορτζ Γουάτσον στο ευρύχωρο σπίτι του στο έβδομο διαμέρισμα του Παρισιού. Ο Σλεμέρ, κύριε Έλιοτ, είχε μετακινήσει τις επιστολές του Ζαν στην εξοχική του κατοικία στη Βαλέ ντε Λουάρ, την οποία δυστυχώς επισκεπτόταν μόνο τα καλοκαίρια. Τον επόμενο χρόνο, ο Δρ. Αντρέ είχε ήδη πεθάνει και μαζί χάθηκαν ίσως και οι επιστολές. Ο Γουάτσον λέει χαρακτηριστικά: «Έμοιαζε να ζω την πλοκή του διηγήματος του Χένρι Τζέιμς Τα Χαρτιά του Άσπερν…»
Σας είπα, κύριε Έλιοτ, γνωριστήκαμε εδώ και τριάντα χρόνια. Θυμάμαι είχα διαβάσει πως ολοκληρώσατε το έργο σας κατά τη διάρκεια της θεραπείας στην κλινική της Λοζάνης. Δεν μπορώ να εκτιμήσω πόσο σοβαρά ήταν τα πράγματα, ούτε είναι δυνατόν να ιχνηλατήσω πλήρως τι είχατε συνθέσει μέχρι να φτάσετε στη Λοζάνη. Βλέπετε ακόμα και οι ακαδημαϊκοί διαφωνούν μεταξύ τους. Οι περισσότεροι υποστηρίζουν πως κατά την άφιξή σας έχετε ήδη ολοκληρώσει και το «Κήρυγμα της φωτιάς», αν και δεν βρίσκω διόλου απίθανη την ανασύσταση και την παρέμβασή σας ξανά και ξανά, κάτω από τη φροντίδα του Δρ. Βιτόζ, των μερών που είχαν ολοκληρωθεί.
Το μόνο που πιστεύω σαν μια εσωτερική αλήθεια, πέστε το, κύριε Έλιοτ, σαν αποκάλυψη, είναι πως ο Δρ. Βιτόζ λειτούργησε ως το μέσο ολοκλήρωσης του ποιήματος. Η συναναστροφή και μόνον, οι θεραπευτικές συνεδρίες, οδήγησαν το ποίημα στην ολοκλήρωσή του και εντέλει στη δική σας λύτρωση. Σας απόμενε μόνο μία πράξη για το τέλος του μεγάλου σας εγχειρήματος. Πέρα από τον αναγνώστη σας, τον γιατρό σας, χρειαζόσασταν, όπως άλλωστε χρειάζονται όλοι οι ποιητές, τη γνώμη κι ενός άλλου ποιητή που εκτιμούσατε.
Επιστρέψατε στο Παρίσι, συναντήσατε τους Πάουντ, το δώσατε στον φίλο σας Έζρα προτού αναχωρήσετε για το Λονδίνο. Γνωρίζατε καλά πως η γνώμη του θα ήταν καθοριστική. Σας απάντησε σχεδόν αμέσως, περιέκοψε ό,τι κατά τη γνώμη του ήταν περιττό και σας το παρέδωσε. Του αφιερώσατε το εφαλτήριο του μοντερνισμού, χρησιμοποιώντας ως προμετωπίδα την Κυμαία Σίβυλλα από το Σατυρικόν του Πετρώνιου και τον ονομάσατε «ο καλύτερος τεχνίτης».
Δεν ξέρω αν το ποίημά σας είναι μια ελεγεία για τον Ζαν Βερντενάλ, κύριε Έλιοτ, δεν ξέρω αν η σχέση σας με τη Βίβιεν καθώς καταρρέει καθρεφτίζεται στη στιχομυθία με τη Λιλ, δεν ξέρω αν η κυρία Πόρτερ είναι η μπαλάντα που τραγουδούσαν για εμψύχωση οι Ανζάκς στην απόβα- ση της Καλλίπολης, δεν ξέρω αν ο Φληβάς είναι ο Ζαν, ούτε θ’ αναλύσω τη φυλοκαθοριστική σημασία του Τειρεσία σας, την παλλόμενη ανάμεσα σε δύο ζωές ηθική φιλοσοφία που εκφράζει, ή θα σχολιάσω τοτιδήποτε για τον Σμυρνιό έμπορο σταφίδας, τον κ. Ευγενίδη με τα πρόστυχα γαλλικά του. Θα αναγνωρίσω όμως με βεβαιότητα στις τελευταίες στροφές κάθε εικασία, πεποίθηση και πίστη που έχω, ξαναδιαβάζοντας την άγονη γη σας, αυτόν τον Απρίλη στην Αθήνα.
[…] Φίλε μου, αίμα κινεί την καρδιά μου
η φοβερή τόλμη μιας στιγμιαίας παράδοσης
αυτή που η ηλικία της σύνεσης ποτέ δεν θ’ αναιρέσει
απ’ αυτήν, και μόνο μ’ αυτήν, έχουμε υπάρξει
αυτή που ποτέ δεν θα βρεθεί μέσα στους επικήδειούς μας
ή σε μνήμες σκεπασμένες απ’ τη σπλαχνική αράχνη
ή κάτω από σπασμένες σφραγίδες απ’ τον αποστεωμένο δικηγόρο
μέσα στις αδειανές μας κάμαρες
[…]
Έχω ακούσει το κλειδί
να γυρίζει στην πόρτα μία φορά και να γυρίζει μία φορά μοναχά
Σκεπτόμαστε για το κλειδί, καθένας στη φυλακή του
Σκεπτόμενοι για το κλειδί, καθένας επιβεβαιώνει μια φυλακή
Μοναχά στο δειλινό αιθέριες φήμες
ανασταίνουν για μια στιγμή έναν τσακισμένο Κοριολάνο […]
[ Τι είπε ο Κεραυνός, Η Έρημη Χώρα, T.S. Eliot ]
Σας ευχαριστώ, κύριε Έλιοτ
Γιάννης Αντιόχου | ο μεταφραστής σας!
*Ο Γιάννης Αντιόχου γεννήθηκε στον Πειραιά το 1969. Είναι κάτοχος MBA και ΜSc της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με εξειδίκευση τις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας. Έχει εκδώσει τα βιβλία ποίησης "Ανήλικης νυκτός παρίστιον δέρμα", Γαβριηλίδης, 2003, "Romeo and Juliet", Δέλεαρ, 2004, "Στη γλώσσα του", Γαβριηλίδης, 2005, "CurriculumVitae", "Μελάνι", 2006, "Εισπνοές", Ίκαρος, 2009, "Εκπνοές", Ίκαρος, 2014 και "Διάλυσις", Ίκαρος, 2017, και έχει μεταφράσει τα "Γράμματα γενεθλίων" του ΤεντΧιουζ, ("Μελάνι", 2005), ποιήματα της Άννας Αχμάτοβα και αυτοχείρων Αμερικανών ποιητών και μια βιογραφία της Άννας Αχμάτοβα. Η προσωπική του ιστοσελίδα έχει τίτλο "ExploringPoetry" (http://yiannisantiochou.6te.net).
*Γράφει ο ποιητής Γιάννης Αντιόχου
Τη σειρά επιμελείται ο Αχιλλέας Ε. Κούμπος
