Από το απόσπασμα αυτό του ιστορικού λόγου του Θ. Κολοκοτρώνη στο λόφο της Πνύκας, το 1838, προς τους νέους της Ελλάδας, ερχόμαστε στον στρατηγό Μακρυγιάννη ο οποίος γράφει στα Απομνημονεύματά του, μεταξύ των άλλων: (…) Γενναίγοι προπατέρες Μιλτιάδη, Θεμιστοκλή, Λεωνίδα μην περηφανεύεστε οπού κάμετε τόσο μεγάλα και γενναία κατορθώματα (…) Οι στρατιωτικοί και οι πολιτικοί σας βοηθούσαν, σας βοηθούσαν οι φιλόσοφοι μ` αρετή, με φώτα πατριωτικά. Εκείνοι είχαν αρετή και φώτα, εσείς γενναιότητα και καθαρόν πατριωτισμόν (…) βιβλ. Β` σελ. 296
Τα προεπαναστατικά εκείνα χρόνια που τα φώτα και οι φιλελεύθερες ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού διαπερνούν τους λαούς της Ευρώπης και της βόρειας Βαλκανικής, ανήσυχοι και φιλομαθείς Έλληνες απ` όλη την Ελλάδα, αλλά κυρίως από την Ήπειρο, φεύγουν να σπουδάσουν ή να εργαστούν κάτω από τον ήλιο της ελευθερίας. Πολλοί απ` αυτούς προκόβουν, βοηθούν οικονομικά τους μορφωμένους στην έκδοση βιβλίων και στέλνουν χρήματα για ίδρυση Σχολών.
Εκτός απ` τις φημισμένες Σχολές του Τυρνάβου, της Τσαριτσάνης, των Αμπελακίων, Ζαγοράς, στα Γιάννενα συντελείται «επανάσταση». Πλούσιοι Ηπειρώτες ιδρύουν Σχολές (Καπλάνειος, Μπαλαναία, Μαρουτσαία), διδάσκουν φημισμένοι δάσκαλοι (Ψαλίδας, Μπαλάνος, Κρομμύδας, Μεθόδιος, Ανθρακίτης) και τυπώνονται στα τέσσερα τυπογραφεία της πόλης βιβλία λογίων και ιστορικών. Η ρήση «Γιάννενα, πρώτα στ` άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα», δικαιολογημένα, τα χαρακτηρίζει απόλυτα.
Ο Ιωάννης Βηλαράς γεννήθηκε στα Κύθηρα, μεγάλωσε όμως και πήγε σχολείο στα Γιάννενα, όπου ο γιατρός πατέρας του μετακόμισε με την οικογένειά του. Φεύγει για την Ιταλία όπου σπουδάζει Ιατρική στην Πάντοβα-Μπολώνια, μαθαίνει ξένες γλώσσες, επιστρέφει και διορίζεται ως γιατρός του Βελή πασά, γιο του Αλή Πασά. Ακολουθεί τον Βελή στην Πελοπόννησο και στη Θεσσαλία. Ζει στη Λάρισα από το 1812-1815, περίοδο κατά την οποία ο Βηλαράς, στο γραφείο του, στο Σεράι του Βελή, του διοικητή της Θεσσαλίας, γράφει το σπουδαιότερο ίσως έργο του, τη «Ρωμαίικη Γλώσσα», το «βιβλιαρόπουλο», όπως το λέει.
Ο Άγγλος περιηγητής και γιατρός Ερρίκος Χόλλαντ που βρήκε τον Βηλαρά στη Λάρισα, γράφει στο βιβλίο του: «Μόλις φτάσαμε στο σπίτι του Μητροπολίτη (Πολύκαρπου) στη Λάρισα, τι μπορεί να βρει κανείς εκεί: Ακαδημαϊκούς (Πλατωνικούς) κι απ` αυτούς που είχε περίφημο παράστημα, ήταν ο Βηλαράς απ` τα Γιάννενα. Γρήγορα καταλάβαμε πως είχαμε εμπρός μας έναν ανώτερης και αρρενωπής εξυπνάδας άνθρωπο, τον χαρακτήριζε η βαθύτης και η πολυμάθεια (…) Ο Βηλαράς γνωρίζεται με τον Ι. Οικονόμου τον Λαρισαίο (θετό γιο του Οικονόμου Παπαδημητρίου, της Μητρόπολης) ασπάζεται τη ριζοσπαστική δημοτική, περπατούν στην «ακροποταμιά προς τον Μεριά» (Αλκαζάρ) και συζητούν για φιλοσοφία και τη Γαλλική Επανάσταση.
Φανατικός δημοτικιστής και εισηγητής της «φωνητικής ορθογραφίας», γράφει σε μια επιστολή του: (…) Ο σκοπός μου είναι να παραστήσω στους φιλογενείς, πως ο αληθινός τρόπος να ωφεληθούμε από τη σπουδή, είναι να γράφωμε κατά πώς κρένομε και προφέρομε», ενώ σε άλλη επιστολή, λέει για τους λογιώτατους: (…) Η ιστορία, η γεωγραφία και όσα άλλα κλωνάρια της αληθινής φιλοσοφίας στολνάν το πνεύμα και τροχάν τον νου, αυτά για τους λογιώτατους είναι αράπικα. Αυτή η λυσσιάρικη σπουδή της γραμματικής, αυτή η ελληνομανία, όπως την ονομάζει καλώτατα ο κυρ-Κοραής (…)…
Τα ίδια γράφει σε άλλη επιστολή προς τον Αθαν. Ψαλλίδα, (…) Επιάστηκα με όλους τους μιξοσόλοικους1 και τους μιξοβάρβαρους(…), όπως με τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, που επιτίθεται στη δημοτική, χαρακτηρίζοντάς την: «Πάμφτωχη κατάρα».
Οι δημοτικιστές τον αποκαλούν «πρόδρομο», όπως ο Κωστής Παλαμάς, που γράφει για τον Βηλαρά τον «Μώμο»2
Μώμε κι εσύ παιγνιδιστή, Θύρση δειλέ βοσκάρη
από της Τουρκαρβανιτιάς το λύκο σαστισμένε
πρόδρομε, που δεν όκνεσες να κονταροχτυπήσεις
και μες στα μαύρα Γιάννενα τα κατασκλαβωμένα
για κάποιο μεγάλο λυτρωμό,μελλόμενο του Λόγου.
Ο Κ. Σάθας, λέει για τον Βηλαρά: (…) εξέδωκεν το 1814 βιβλιάριον φέρον της επιγραφήν «Ρομέηκη γλόσα»· ετυπώθη άνευ τόνων και με τόσα μόνον γράμματα (23), όσα εθεώρει αναγκαία, αποβάλλων όλως διόλου τον τονισμό(…).
Ως γιατρός, ο Βηλαράς είναι ο πρώτος που γράφει τις συνταγές του στην ελληνική γλώσσα και μάλιστα στη λαϊκή δημοτική. Στους επικριτές του, απαντά με τον ποιητικό λόγο: (…) Δυο μεγάλα φτεξίματα μου ρίχνουν· πως χαλάω την κοινή γλώσσα και την καταφρονώ. Αποκρίνομαι πως η πρόληψη είναι θανάσιμος εχθρός της μάθησης. Οι πρόληψες (είδωλα) του κόσμου / Τύραννοι της ψυχής / Ο κόσμος σας λατρεύει / Για να`ναι δυστυχής / Αφού κι από το θρόνο / Η πρόληψη μιλάει / Οι αισθήσεις νεκρώνουν / Ο λόγος δε φελάει.
Γράφει ακατάπαυστα ποιήματα (Πουλάκι ξένο / ξενιτεμένο / Κυνηγημένο / Πού να σταθώ / Πού να καθήσω / Να ξενυχτήσω / Να μη χαθώ), μύθους, αινίγματα, σατιρικά, της Άνοιξης τραγούδια, μεταφράζει κλασσικούς και τη «Βατραχομυομαχία» στη λαϊκή δημοτική και δεκαπεντασύλλαβο, στέλνει επιστολή από τη Λάρισα να του φέρουν κόλες (χαρτί), γιατί του έχουν τελειώσει… Από τη Λάρισα στέλνει επιστολές, παίρνει άλλες τόσες, σε όλες ζητάει τη γνώμη των φίλων και επιδιώκει την αυτοεπιβεβαίωση. Όταν το 1820 τα σουλτανικά στρατεύματα καίνε τα Γιάννενα, ο Βηλαράς, κατεστραμμένος οικονομικά, καταφεύγει στο Τσεπέλοβο του Ζαγοριού όπου, ύστερα από τρία, χρόνια πεθαίνει.
Δε θέλω τίποτα άλλο, παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί η χάρη / Γιατί τη γλώσσα τη φορτώσαμε τόσο πολύ / Που φαγώθηκε απ` τα μαλάματα το πρόσωπό της / Κι είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια / Γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. (Γ. Σεφέρης)
[1]σόλοικος= αυτός που κάνει συντακτικά λάθη ανάρμοστος, απρεπής
[2] Μώμος. Μυθ. Ο θεός του ψόγου, της κατάκρισης, του χλευασμού, γιος του Ύπνου και της Νύχτας
[3] Θύρσης γερμ.Thirsch.Βαυαρός ελληνιστής-φιλέλληνας
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Ιωάννου Οικονόμου του Λαρισαίου. Επιστολή διαφόρων 1964.
Κ. Σάθα Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι 1868
G.P.Henderson. Η αναβίωση του ελλην. στοχασμού Ακαδημία Αθηνών 1977
Ι.Βηλαρά. Άπαντα, πρόλογος Κ. Παλαμά. Πανεκδοτική 1962
Βηλαράς, Ψαλίδας, Χριστόπουλος. Δημοτιστική αντίθεση στην Κοραϊκή «μέση οδό» Κέδρος 1974
Κ. Δημαράς. Νεοελλην. Διαφωτισμός Ερμής
Μεσεβρινός. Η προδομένη γλώσσα Κέδρος 1974.
Του Τάσου Πουλτσάκη
