Σπούδασε φιλολογία και αρχαιολογία σε φημισμένα αγγλικά πανεπιστήμια και μάλιστα υπήρξε συμφοιτητής του λόρδου Βύρωνα στο πανεπιστήμιο του Cambridge. Όμως στους κύκλους της Αγγλίας έγινε γνωστός σαν σπουδαίος ποιητής. Όπως ήταν συνήθεια στους εύπορους και καλλιεργημένους νέους της αγγλικής κοινωνίας της εποχής εκείνης, το 1810 επιχείρησε μαζί με άλλους Βρετανούς την περιήγησή του (το περίφημο grand tour) στην ηπειρωτική Ελλάδα, σε μια εποχή όπου ο ελληνισμός είχε αφυπνισθεί και προετοιμαζόταν για τον μεγάλο αγώνα. Οι περιηγητές αυτοί, ευκατάστατοι νέοι ή αρχαιολάτρες ευγενείς, οι οποίοι αναζητούσαν τη γοητευτική περιπέτεια ενός ταξιδιού στην Ανατολή, συχνά συνοδεύονταν και από καλλιτέχνες, με σκοπό να απεικονίσουν αρχαιότητες, νεότερα μνημεία και τοπία και να αιχμαλωτίσουν σκηνές του καθημερινού βίου. Μερικές φορές και οι ίδιοι οι ταξιδιώτες προσπαθούσαν να κρατήσουν την εικαστική μαρτυρία των εντυπώσεών τους από την περιήγηση, με όση καλλιτεχνική ικανότητα διέθεταν. Ο Haygarth ανήκε στους τελευταίους. Παρ’ όλο που η επίδοσή του στη ζωγραφική δεν διακρινόταν για εξαιρετική ποιότητα, εν τούτοις τα έργα του παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως έκφραση, επειδή εκτός των άλλων περιέχουν σαν θέματα και σκηνές από τον ελληνικό χώρο. Το εικαστικό έργο του για τη χώρα μας είναι πολύτιμο, επειδή έχει περισώσει με τον χρωστήρα του εικόνες από τη ζωή και τη φυσιογνωμία της προεπαναστατικής Ελλάδας[1].
Κατά την εξάμηνη παραμονή του στην Ελλάδα (Αύγουστος 1810 –Ιανουάριος 1811), ο Haygarth φιλοτέχνησε, όπως σημειώνει και ο ίδιος, 120 συνολικά υδατογραφίες. Εκτός από αυτό το εικαστικό υλικό, καρπός του ταξιδιού του ήταν και ένα ημερολόγιο, στο οποίο κατέγραψε τις εντυπώσεις από την περιήγησή του όχι σε πεζό λόγο, όπως οι άλλοι περιηγητές, αλλά σε στίχους. Επιστρέφοντας στην Αγγλία και με τις εντυπώσεις του ταξιδιού του νωπές, ο Ηaygarth έγραψε ένα ογκώδες έμμετρο οδοιπορικό για την Ελλάδα, το οποίο εκδόθηκε σε πολυτελή τόμο στο Λονδίνο το 1814[2]. Το ποιητικό αυτό οδοιπορικό παρουσιάζει με σπουδαία ακρίβεια και γεωγραφική λεπτομέρεια τις ιστορικές διαδρομές του ελληνικού χώρου που επισκέφθηκε. Ολόκληρο το έργο του διαπνέεται από έμφυτη αρχαιολατρία, από θαυμασμό για την ελληνική φύση, από ενδιαφέρον για τους Νεοέλληνες, καταγράφει τη θλίψη του για τη χαμένη δόξα και την παρακμή της Ελλάδας, αλλά και την προορατική πίστη του στην αναγέννησή της.
Καθώς τον Σεπτέμβριο του 1810 ο Haygarth βρίσκεται στη Θεσσαλία, μεταξύ των άλλων περιφέρεται στις όχθες του Πηνειού ποταμού, περιδιαβαίνει την Κοιλάδα των Τεμπών κυριευμένος από την αίγλη των μύθων και την ιστορία της, παρατηρεί τα βουνά της Όσσας και του Ολύμπου να προστατεύουν με την παρουσία τους την ομορφιά και τη γραφικότητα της Κοιλάδας ακόμα και την περίοδο της επίσκεψής του, αιώνες μετά την αποσκίρτηση από τη λατρεία του Δωδεκάθεου. Και ενώ για τα Τέμπη η γοητεία παραμένει αναλλοίωτη, όμως οι απόψεις του για τη θεσσαλική ενδοχώρα είναι διαφορετικές. Οι ένδοξες μνήμες του αρχαίου πολιτισμού όπως τις μελέτησε, μοιραία τον οδηγούν σε θλιβερές συγκρίσεις, σε σχέση με την κατάσταση των κατοίκων της περιοχής κατά την περίοδο του ταξιδιού του.
Ο Ιωάννης Γεννάδιος (1844-1932) διπλωματικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1886, εντόπισε σε δημοπρασία στο Λονδίνο και απέκτησε μεγάλο μέρος από το εικαστικό έργο του Haygarth και κυρίως τις 120 υδατογραφίες, τις οποίες φιλοτέχνησε κατά το ταξίδι του στην Ελλάδα. Σήμερα όλο αυτό το υλικό υπάρχει στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη των Αθηνών, με την ένδειξη: «Haygarth William. Collection of 120 original sketches of Greek landscape made in 1810-1811» (=Συλλογή από 120 αυθεντικά σχέδια ελληνικoύ τοπίου που έγιναν κατά το 1810-1811). Οι υδατογραφίες είναι αριθμημένες από το 1 έως το 120 και μεταξύ αυτών υπάρχουν και μερικές με θεσσαλικό ενδιαφέρον (Μετέωρα, Λάρισα, Ελασσόνα, Τέμπη, κλπ.). Η απεικόνιση της Λάρισας η οποία μας ενδιαφέρει εδώ, έχει τον αριθμό 34. Επάνω αριστερά υπάρχει επιγραφή γραμμένη από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, στην οποία περιγράφεται το θέμα της απεικόνισης και η ημερομηνία εκτέλεσής της: View of the river Peneus, M(oun)t Ossa and p(ar)t of Larissa. Sept(embe)r 13, 1810. (=Άποψη του ποταμού Πηνειού, του όρους Όσσα και μέρους της Λάρισας. 13 Σεπτεμβρίου 1810)
Το θέμα της υδατογραφίας αυτής είναι σχεδιασμένο από τη δεξιά όχθη του Πηνειού, την ίδια περίπου θέση με αυτήν άλλων περιηγητών (Holland, Cartwright, Wordsworth και άλλοι), περίπου από την περιοχή της σημερινής δεύτερης οδικής γέφυρας του Πηνειού. Περιλαμβάνει άποψη του δυτικού τμήματος της Λάρισας, το οποίο κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν το ομορφότερο, το σημαντικότερο και το περισσότερο εικονογραφημένο.
Χαμηλά σε πρώτο επίπεδο απεικονίζεται μικρό ύψωμα της δεξιάς όχθης του Πηνειού. Αριστερά δύο γυναικείες φιγούρες συζητούν, στην κορυφή του υψώματος τρεις ανδρικές σιλουέτες φαίνεται να απολαμβάνουν το τοπίο, ενώ δεξιά δύο έφιπποι καλπάζουν κατά μήκος της όχθης. Πιο πάνω, σε ένα δεύτερο επίπεδο καταγράφονται από τα αριστερά με τη σειρά το οικοδομικό σύμπλεγμα της μονής του τάγματος των Μεβλεβήδων, η κοίτη του Πηνειού, η πέτρινη γέφυρα που ενώνει τις δύο όχθες του ποταμού, ο πυκνοδομημένος Τρανός μαχαλάς στο λόφο της Ακρόπολης και δεξιά το τζαμί του Χασάν μπέη, προς το οποίο κατευθύνεται μια ομάδα έφιππων που μόλις διακρίνεται. Στο βάθος μακριά η κωνική απόληξη της κορυφής της Όσσας συμπληρώνει την ομορφιά του τοπίου.
Η καταγραφή αυτή του Haygarth είναι αδρή και αχνή, με τονισμό των φωτοσκιάσεων. Εδώ ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί ουσιαστικά ένα χρώμα, το καστανό σε αρκετές διαβαθμίσεις τόνων και μάλιστα ανάλογα με τα επίπεδα της εικόνας. Στο πρώτο επίπεδο χαμηλά, ο ζωγράφος προτιμά να αναπτύξει τους σκοτεινότερους τόνους με μια πιο πυκνή συγκέντρωση χρώματος. Και καθώς προχωρεί προς το κεντρικό θέμα, κλιμακώνει, με την αραίωση των υλικών, τους ανοικτότερους τόνους, για να καταλήξει στο μακρινότερο θέμα, τον Κίσσαβο, με μια αχνή και μόλις αντιληπτή καταγραφή. Αυτή η αριστουργηματική χρήση και ανάπτυξη ενός μόνον χρώματος στην αναπαράσταση κάποιου δύσκολου τοπίου, αφήνει μια άριστη οπτική ικανοποίηση στον παρατηρητή. Η όλη εικόνα παρουσιάζει μια όψη ομιχλώδη, κάτι σαν ονειρική απεικόνιση και αποπνέει μια ρομαντική και συγχρόνως μελαγχολική διάθεση. Είναι φανερό ότι η έμφυτη ποιητική του εκφραστικότητα αντανακλάται και στην εικαστική απόδοση των έργων του. Προσωπικά πιστεύω ότι η απόδοση της υδατογραφίας αυτής είναι η πιο εσωτερική προς τον καλλιτέχνη και ταυτόχρονα η πιο εξιδανικευμένη και η πιο ποιητική καταγραφή της Λάρισας, απ’ όσες μας έχουν αφήσει οι ανήσυχοι περιηγητές της.
[1]. Κωνσταντουδάκη-Κιτρομιλίδου Μαίρη: William Haygarth. Τόπος και Εικόνα, τόμ. Δ’, Αθήνα (1982) σ. 169-170.
[2]. William Haygarth: Greece. A poem in Three Parts, with Notes, Classical Illustrations and Sketches of the Scenery. London (1814).
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
