Ο καθηγητής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Δημήτριος Θεοχάρης, διευθυντής πριν της Εφορίας Αρχαιοτήτων Βόλου με δικαιοδοσία και στην άλλη Θεσσαλία, σε συζητήσεις μας έλεγε ότι «ο λόφος του Φρουρίου της Λάρισας δεν αποτελεί φυσική γεωλογική έξαρση, αλλά έργο ανθρωπίνων χεριών». Κατά τον ίδιο, ενδεχομένως να κατοικούσαν άνθρωποι και κοντά στον Πηνειό της Λάρισας στην Παλαιολιθική Εποχή, πριν από τουλάχιστον 50.000 χρόνια. Οι αρχαιολόγοι, κατέληξε ο Θεοχάρης, ζητούσαν να γίνουν ανασκαφές στο Φρούριο, αλλά οι αρμόδιες υπηρεσίες δεν έδιναν άδεια. Και μένει το ερώτημα: Το Φρούριο της Λάρισας αποτελεί φυσική γεωλογική έξαρση ή έργο ανθρωπίνων χεριών;
Στο διεθνές συνέδριο αρχαιολόγων στα Τρίκαλα, 6-7 Νοεμβρίου 1998, με εισήγηση της Εφόρου Παλαιοανθρωπολογίας Κατερίνας Κυπαρίσση, που ενήργησε επί 12 χρόνια ανασκαφές στο Σπήλαιο Θεόπετρας Καλαμπάκας, διαπιστώθηκε ότι σε αυτό το Σπήλαιο ζούσαν άνθρωποι πριν 130.000 χρόνια. Φυσικά, άνθρωποι δεν θα κατοικούσαν τότε μόνο στο Σπήλαιο αυτό, αλλά και σε άλλες θέσεις της Θεσσαλίας και της Ελλάδας φυσικά.
Με το πέρασμα αιώνων στη Λάρισα διαμορφώθηκε καθεστώς αρχόντων που δέσποζαν στους κατοίκους του κάμπου, στους γνωστούς πενέστες. Η ονομασία τους προήλθε ασφαλώς από την φτώχεια τους, αν και καλλιεργούσαν εύφορο κάμπο. Παρόμοια περίπου καθεστώτα επικρατούσαν τότε και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας τα οποία η δημοκρατική Αθήνα τα χαρακτήριζε τυραννικά και απόφευγε σχέσεις μαζί τους.
Οι τότε άρχοντες της Λάρισας διακινούσαν την πλούσια παραγωγή αγροτικών προϊόντων που παρήγαγαν οι πενέστες, και τα διέθεταν σε περιοχές που είχαν ανάγκες, όπως κάποια νησιά του Αιγαίου, παραλιακές πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως η Τροία κ.ά. Έτσι, η Λάρισα με το εμπόριο αγροτικών προϊόντων συνήψε οικονομικές και πολιτικές σχέσεις με νησιά και κυρίως με την Τροία, με κατάληξη να μετάσχει στο πλευρό της Τροίας στον Ιστορικό Τρωϊκό Πόλεμο. Η μεταφορά αγροτικών προϊόντων από τη Λάρισα γινόταν κατά τον καθηγητή αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης Μιλόϊτσις με πλοία που έπλεαν στον Πηνειό και την θάλασσα.
Στους λόφους
Ας περάσουμε στη σύγχρονη εποχή. Το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου βρήκε τη Λάρισα καταστραμμένη στο μεγαλύτερο μέρος της από τον σεισμό του 1941 και από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς, Ιταλίας και Γερμανίας. Μετά την απελευθέρωση το 1944, ομάδα επιστημόνων, με πρωτοστατούντα τον γιατρό και βουλευτή κατόπιν Νίκο Ράφτη, έριξε την ιδέα ανοικοδόμησης της νέας Λάρισας στους λόφους του Μεζούρλου, ώστε να ζουν οι Λαρισινοί σε υγιεινότερο περιβάλλον. Για την ανοικοδόμηση νέας πόλης απαιτούνταν σημαντικά χρηματικά ποσά. Οι τότε κυβερνήσεις ούτε είχαν ούτε ήθελαν να τα διαθέσουν. Σε συνέδριο Λαρισινών στην αίθουσα του κινηματογράφου Ολύμπια, ρίχθηκε η ιδέα να την αναλάβουν οι ίδιοι οι κάτοικοι με τη σύσταση ειδικού Οικοδομικού Συνεταιρισμού, στον οποίο θα μετείχαν οι ιδιοκτήτες ανάλογα με την ιδιοκτησία οικοπέδου καθενός, όπως είχαν κάνει κάτοικοι Μακεδονικής πόλης. Επακολούθησαν συζητήσεις, αλλά ούτε η σύσταση οικοδομικού συνεταιρισμού προχωρούσε, ούτε χρηματικά ποσά υπήρχαν. Οι στεγαστικές, όμως, ανάγκες των κατοίκων επέβαλαν να προχωρήσουν σε επισκευές και σε ανεγέρσεις νέων σπιτιών. Και η ιδέα μεταφοράς της πόλης ξεχάστηκε.
Επαναφέρθηκε, όμως, στο προσκήνιο όταν παραχωρήθηκε στον Δήμο Λάρισας η έκταση του Ακ Σαράϊ. Ο Δήμος προκήρυξε διαγωνισμό για ρυμοτομικό σχέδιο στην περιοχή του. Από τα υποβληθέντα σχέδια ξεχώρισαν δύο. Το ένα σχεδίασε σύγχρονο προάστιο με δρόμους φαρδείς, πάρκα, πλατείες κλπ, με την προοπτική να αποτελέσει και την βάση για ανάπτυξη άλλων συνοικιών της Λάρισας προς τους γειτονικούς λόφους. Το άλλο σχέδιο χάραζε δρόμους στενούς. Ατυχώς το τότε Δημοτικό Συμβούλιο προτίμησε αυτό το σχέδιο, και αυτό τελικά εφαρμόσθηκε. Ο Δήμος δικαιολόγησε την προτίμησή του για το ρυμοτομικό αυτό σχέδιο με το ότι δημιουργούσε 500 περίπου οικόπεδα, τα οποία δώρισε σε όσους πολίτες κρίθηκαν δικαιούχοι. Το άλλο ρυμοτομικό σχέδιο δημιουργούσε λιγότερα οικόπεδα και συνεπώς ο Δήμος θα ικανοποιούσε λιγότερους ψηφοφόρους. Τελικά η επέκταση της πόλης προς τους λόφους έκλεισε. Και τώρα η Λάρισα ενταφιάζει στους λόφους τους νεκρούς της και αφήνει τους ζώντες στο γούπατο αυτών των λόφων.
Μεγάλωσε
Η Λάρισα προπολεμικά είχε 30 χιλιάδες περίπου κατοίκους, ενώ στην Κατοχή είχε 34 χιλιάδες δελτία τροφίμων. Η πόλη διέθετε αρκετούς τόπους αναψυχής. Το Αλκαζάρ. αγαπητός τόπος περιπάτου των κατοίκων και των επισκεπτών της πόλης, αποτελούσε διεθνές σημείο αναφοράς της Λάρισας. Με την προτομή δεξιά της εισόδου του Κρυστάλλη πάνω σε φτερά αετού, σύμβολο του ποιήματός του να τον πάρει ο αετός και να τον πάει στα βουνά «τι θα με φάει ο κάμπος». Τον μεγάλο ανθόκηπο αριστερά, με το συνεχόμενο δασύλλιο, έργα του γεωπόνου Γιάννη Κατσίγρα, πατέρα του ονομαστού χειρουργού Γιώργου Κατσίγρα. Το Φρούριο αποτελούσε επίσης αγαπητό τόπο αναψυχής. Από την κορφή του ατένιζε ο επισκέπτης τον Όλυμπο, τον Κίσαβο και το Μαυροβούνι, μπροστά του απλωνόταν ο ατέλειωτος καταπράσινος κάμπος, που ξεκούραζε τα μάτια, ενώ απέναντι διαγραφόταν η οροσειρά των Αγράφων, Τρίτος πόλος αναψυχής ήταν το δασύλλιο πεύκων της Αβερώφειου Γεωργικής Σχολής, που το δεντροφύτευσε επίσης ο Γιάννης Κατσίγρας, τότε καθηγητής της. Εκτός από τους περιπατητές στο δασύλλιο πήγαιναν φιλικές ή οικογενειακές παρέες με τρόφιμα για μικρή διασκέδαση, ενώ στις Αποκριές και σε άλλες γιορτές πλημμύριζε από κατοίκους που πήγαιναν για να γλεντήσουν με κλαρίνα και άλλα όργανα. Στις Αποκριές πολλοί κάτοικοι γλεντούσαν και στην Τούμπα, νότια της πόλης.
Τη Λάρισα με 35.000 περίπου κατοίκους και με λίγα τότε τροχοφόρα, φαίνεται να την εξυπηρετούσε το τότε ρυμοτομικό σχέδιο. Το σχέδιο αυτό σχετιζόταν και με εκείνο που είχε συνταχθεί στη διάρκεια της τουρκοκρατίας και το είχε αναρτημένο σε κάδρο στο γραφείο του ο Φίλιππος Χαύδας.
Την υπάρχουσα τώρα αναρχία στις ελληνικές πόλεις, μαζί και της Λάρισας, την δημιούργησε η στρεβλή οικονομική κατεύθυνση που εφάρμοσαν τα κυβερνήσαντα κόμματα. Με την στρεβλή κατεύθυνση της οικονομίας και ειδικότερα με την αντιαγροτική πολιτική τους τα κυβερνώντα κόμματα ανάγκασαν τους αγρότες να εγκαταλείψουν την ύπαιθρο σε βαθμό ερήμωσής της, να γίνουν μετανάστες μέσα στη πατρίδα τους, και να καταφεύγουν σε πόλεις της χώρας, κυρίως στην Αθήνα, με συνέπεια να αυξάνεται ο πληθυσμός τους με ρυθμούς ραγδαίους. Στη Λάρισα οι 35.000 κάτοικοι έγιναν 150.000 ίσως και περισσότεροι, δεδομένου ότι πολλοί από αυτούς στις απογραφές πηγαίνουν και γράφονται στα χωριά τους. Έτσι, η Λάρισα απόκτησε συνοικίες με ασφαλτοστρωμένους δρόμους, που ενθυμίζουν, όμως, μαχαλάδες με σοκάκια.
Το Ποτάμι
Για να προστατεύεται η πόλη από πλημμύρες του Πηνειού σε περιπτώσεις βροχών, είχε διανοιχθεί προ αιώνων ένα περιφερειακό κανάλι, ο Κολούρ Ντου, με το οποίο παροχετευόταν νερά του ποταμού από τη συνοικία Σάλια προς νότο και περιφερειακά και έπεφταν πάλι στον Πηνειό στη περιοχή της Ν. Σμύρνης. Με την εκτέλεση των αντιπλημμυρικών έργων και τη διάνοιξη νέας κοίτης για τον Πηνειό ο Κολούρ Ντου αχρηστεύθηκε. Ο Δήμος τον μπάζωσε και έγινε η λεωφόρος Καραθάνου και σε συνέχειά της η λεωφόρος Ηρώων Πολυτεχνείου, που έδωσαν μια ανάσα στην κυκλοφορία, πεζών και οχημάτων.
Για να προστατεύεται η Λάρισα από πλημμύρες σε περιπτώσεις ραγδαίων βροχοπτώσεων διάνοιξαν νέα ευρύτερη κοίτη και ευθεία ώστε να κυλούν τα νερά γρήγορα προς τη θάλασσα. Ο Πηνειός είχε συνδεθεί από πολύ παλιά με την πόλη και αναφερόταν «το ποτάμι Πηνειός της Λάρισας, τώρα που περνούσε μέσα από τη Λάρισα με τις στροφές κλπ. έμεινε με λίγο νερό σαν ρέμα και άρχισε να μπαζώνεται. Οι μηχανικοί πρότειναν να μπαζωθεί όλη η παλιά κοίτη για να γίνει μια νέα λεωφόρος, όπως έγινε στον Κολούρ Ντου, και να αποτελέσει τον άξονα γύρω από τον οποίο να αναπτυχθεί και η πόλη. Ο Δήμος δεν το θέλησε και επιμένει να ξαναγυρίσει ο Πηνειός για να περνά από την πόλη. Αλλά το νερό πάει όπου θέλει και δεν ξαναγυρίζει. Ο Δήμος επιμένει να ξαναφέρει το ποτάμι ή ένα μέρος του με τις στροφές κλπ., που οι κάτοικοι των συνοικιών ούτε το βλέπουν ούτε και ενδιαφέρονται τι θα γίνει με το ποτάμι.
Πολιτισμός
Οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν το θέατρο. Ενδεικτικό είναι ότι όλες σχεδόν οι πόλεις έφτιαξαν θέατρα. Η Λάρισα έφτιαξε δυο. Το πρώτο ήταν σε ελαφριά κλίση του εδάφους κοντά στη συνοικία Σάλια, με διαζώματα επί του εδάφους. Το δεύτερο με μάρμαρα στη νότια πλευρά του Φρουρίου ήταν από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας, Είχε μαρμάρινα διαζώματα με θέσεις για 10.000 θεατές. Και έδειχνε τον πλούτο και την αρχοντιά της πόλης. Το μεγαλύτερο μέρος του θεάτρου αυτού αποκαλύφθηκε. Γίνονται προσπάθειες για να αποκαλυφθεί και το εναπομείναν τμήμα. Η χρησιμοποίησή του από θιάσους θα εξαρτηθεί από την ηχητικότητά του. Αλλά ανεξαρτήτως αυτού, η αποκάλυψη ολοκλήρου του αρχαίου αυτού θεάτρου θα αποτελεί απόδειξη του πλούτου και της αρχοντιάς της αρχαίας Λάρισας.
Η Λάρισα ως πόλη διέθετε και άλλα σπουδαία ιδρύματα. Ο Λαρισαίος καθηγητής Αξενίδης, με μεταπτυχιακό αρχαιολόγου στη Γερμανία, συμπέρανε από ευρήματα εκσκαφών θεμελίων οικοδομών ότι το Ωδείο της αρχαίας Λάρισας ήταν στη συμβολή των οδών Παπακυριαζή και 28ης Οκτωβρίου, στη διπλανή της πρώην κλινικής Γεωργίου Κατσίγρα ήταν ναός του Κερδώου Απόλλωνα, ενώ εκεί βρέθηκαν μέτρα και σταθμά με τα οποία έλεγχε η τότε αγορανομία τα πωλούμενα είδη στην αγορά που λειτουργούσε στη πλατεία Ταχυδρομείου. Τα Δημόσια Λουτρά ήταν στη περιοχή του ΟΥΗΛ και το Ιπποδρόμιο στο οποίο γινόταν Πανελλαδικοί Ιππικοί Αγώνες στο Αλκαζάρ, Η Πελασγική Λάρισα με το μεγαλύτερο στην Ελλάδα καλλιμάρμαρο θέατρο, με τους ιππικούς αγώνες και με τον πλούτο της αναφερόταν μεταξύ των σημαντικών ελληνικών πόλεων της αρχαιότητας.
Οι Λαρισινοί πολεοδόμοι, αρχιτέκτονες, μηχανικοί και άλλοι αρμόδιοι, πρέπει να καταπιαστούν με τη σύνταξη σύγχρονου σχεδίου πολεοδομίας για τη Λάρισα, με ρυμοτομία ανάλογη, με πλατείες, με χώρους αναψυχής κατά περιοχές προσιτούς στους κατοίκους των συνοικιών, με κατάλληλη τοποθέτηση των δημόσιων κτιρίων και των άλλων χώρων. Φυσικά η πραγματοποίηση τέτοιου σχεδίου δεν θα γίνει σύντομα αλλά σε εύλογο βάθος χρόνου και σταδιακά. Για να ξανακάνουν οι νεότεροι κάτοικοί της τη Λάρισα ονομαστή, όπως την έκαναν οι πρόγονοί τους στην αρχαιότητα.
* Του Λάζαρου Αρσενίου
