Όταν προ πεντακοσίων περίπου ετών, οι Ισπανοί κατακτητές αποφάσισαν να «εκπολιτίσουν» τις ανακαλυφθείσες περιοχές του Νέου Κόσμου (Αμερική), πολιτισμοί ακμάζοντες όπως των Ίνκας, των Μάγιας και των Αζτέκων κυριολεκτικά εξαφανίσθηκαν κάτω από την πίεση της μετάδοσης της ευρωπαϊκής κουλτούρας και της Καθολικής Πίστης.
Τότε ήρθαν σε επαφή πρώτη φορά με το φυτό Nicotiana tabacum, εκ του οποίου παράγεται ο καπνός. Γνώρισαν και τη συνήθεια του καπνίσματος, συνήθεια διαδεδομένη ευρύτατα μεταξύ των ιθαγενών, συσχετιζόμενη με θρησκευτικές και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις της ζωής τους. Έτσι ο καπνός εισήχθη στην Ευρώπη.
Στις αρχές του 21ου αιώνα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοινώνει ότι ο Δυτικός κόσμος χάνει, κατά μέσο όρο, 20.000.000 ανθρώπους κάθε χρόνο από τις βλαβερές επιπτώσεις του καπνίσματος. Οι κατεστραμμένοι πολιτισμοί παίρνουν έτσι την εκδίκησή τους.
Ο καπνός αποδεδειγμένα είναι, (σύμφωνα με τον πίνακα των Καρκινογόνων Παραγόντων που δημοσιεύεται στο Ιατρικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της British Medical Association), ο δεύτερος, στη θέση παγκοσμίως ενοχοποιητικός παράγοντας, υπεύθυνος για το 30% όλων των ειδών καρκίνου. Καρκίνος εκτός από τους πνεύμονες, αναπτύσσεται στην ουροδόχο κύστη, στα χείλη, στη στοματική κοιλότητα καθώς και σε άλλα όργανα (οισοφάγος, πάγκρεας, νεφρό).
Το κάπνισμα, αυξάνει την πιθανότητα θανάτων ατόμων που πάσχουν από ισχαιμικές μυοκαρδιοπάθειες (πρώτης αιτίας ξαφνικών θανάτων παγκοσμίως, με ποσοστό 35%), ενώ για κάθε πάθηση της αναπνευστικής οδού (τραχεία, βρόγχος, πνεύμονες), θεωρείται ο πρώτος παράγοντας κινδύνου.
Η διακοπή του καπνίσματος είναι το κυρίαρχο βήμα, που μπορεί, να αλλάξει προς το καλύτερο τις συνθήκες διαβίωσης, την υγεία και κυρίως το προσδόκιμο επιβίωσης στη ζωή ενός καπνιστή. Ο παλαιός, αλλά πάντα διαχρονικός καθ. Γαρδικάς στο βιβλίο του «Ειδική Νοσολογία» αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η διακοπή του καπνίσματος μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης κακοήθους εξεργασίας.
Παρόλα αυτά η προσπάθεια διακοπής του καπνίσματος δεν στέφεται πάντα με επιτυχία. Παρά την ποικιλομορφία των μεθόδων διακοπής του καπνίσματος (τσίκλες, αυτοκόλλητα δέρματος, συσκευές εισπνοής κ.ά.), τα αποτελέσματα των προσπαθειών των καπνιστών να σταματήσουν αυτήν τους την έξη είναι λίαν πενιχρά. Μόλις το 20-25% εξ’ αυτών που προσπάθησαν να σταματήσουν, τα κατάφεραν για χρονικό διάστημα πέραν του ενός έτους.
Η διακοπή του καπνίσματος είναι εξαιρετικά δύσκολη, επειδή η συνήθεια του καπνίσματος αντιπροσωπεύει έναν πανίσχυρο εθισμό στη νικοτίνη. Εθισμό τόσο βιολογικό όσο και ψυχολογικό. Η εγκατάσταση εξάρτισης από νικοτίνη διατρέχει δύο φάσεις: η αρχική φάση, είναι το στάδιο εξοικείωσης του οργανισμού στη νικοτίνη, η οποία συνοδεύεται, κατά κανόνα, από τα δυσάρεστα συμπτώματα της ναυτίας και του εμέτου. Το στάδιο αυτό είναι αρκετά σύντομο και μεταπίπτει προοδευτικά στη δεύτερη φάση, η οποία χαρακτηρίζεται απ’ αυτή καθ’ αυτή την εξάρτηση. Δεν είναι επακριβώς γνωστή η διάρκεια του καπνίσματος και ο αριθμός των τσιγάρων που απαιτούνται για την εγκατάσταση της εξάρτησης.
Φαίνεται πως η αναζήτηση της νικοτίνης είναι συγκεκριμένη και ο καπνιστής δεν σταματά παρά μόνο όταν έχει επιτύχει τα επιθυμητά επίπεδα νικοτίνης στο αίμα. Πειράματα με υποδόριες ενέσεις νικοτίνης σε ανθρώπους ή με αυτοχορήγηση νικοτίνης σε πειραματόζωα απέδειξαν ότι οι ενέσεις διακόπτονται όταν η νικοτίνη φθάνει κάποιο επιθυμητό και κατά το δυνατόν σταθερό επίπεδο στο αίμα.
Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν οδηγήσει στο λογικό συμπέρασμα ότι η εξάρτηση από το κάπνισμα, πέρα από την ψυχολογική πλευρά, έχει και σαφές οργανικό υπόστρωμα. Άλλωστε, η απότομη διακοπή του καπνίσματος ακολουθείται από ευερεθιστότητα ή υπνηλία, μεταβολές στην ψυχοκινητική συμπεριφορά, ναυτία, πονοκεφάλους, δυσκοιλιότητα και αύξηση της όρεξης.
Η ψυχολογική εξάρτηση από τη νικοτίνη είναι πολύ ισχυρή. Πολλοί ερευνητές, παραβάλλουν την ένταση της εξάρτησης από τη νικοτίνη, με την εξάρτηση από τα οπιούχα στο πλαίσιο της ιδεοψυχαναγκαστικής αναζήτησης, της ηδονής που χαρακτηρίζει την ψυχολογική εξάρτηση. Παρόλα αυτά, η νικοτίνη δεν επηρεάζει την κοινωνική συμπεριφορά του χρήστη, όπως συμβαίνει με τη μορφίνη. Οι διαταραχές εκ της ψυχικής σφαίρας, που δύναται να παρουσιάζει η απότομη διακοπή της λήψης νικοτίνης όπως αγχώδης συμπτωματολογία, κατάθλιψη, delirium έχουν εμφανισθεί και τεκμηριωθεί εκ μέρους της επιστημονικής κοινότητας, δίνοντας μια άλλη διάσταση στο μέγεθος του προβλήματος.
Η επίλυση του προβλήματος του καπνίσματος είναι μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Νομοθεσία και έκτακτα μέτρα αποτελούν, ένα μέτρο καταστολής όχι όμως βάση ριζικής επίλυσης του προβλήματος. Πρέπει να αναζητηθεί ευρύτερη δράση και δυναμική κινητοποίηση του κράτους πρόνοιας. Ο αλκοολικός ακόμη και σήμερα θεωρείται και είναι, ένας χρόνιος ασθενής ενώ ο μανιώδης καπνιστής όχι, παρότι και οι δύο έξεις, υποκρύπτουν έναν εξίσου δυνατό εθισμό και εξάρτηση.
Ψυχολογική υποστήριξη, κοινωνική ενημέρωση σε επίπεδο οικογενειακής εκμάθησης και κυρίως ειδική μονάδα ιατρικής παρακολούθησης εξαρτημένων καπνιστών είναι μέτρα που οφείλει το κράτος να θεμελιώσει, ώστε ο πολίτης να αισθανθεί δυνατός απέναντι στη φύση, τη διάδοση και τις επιπτώσεις της θανατηφόρας αυτής συνήθειας.
*Η Dr. Λεονταρή Ρουμπίνη είναι ιατροδικαστής, Προϊσταμένη Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Λάρισας
