Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com.
Από σήμερα θα αρχίσει μια σειρά κειμένων τα οποία σκοπό έχουν να γνωρίσουν στους συμπολίτες μας την περιοχή της Κεντρικής Πλατείας της Λάρισας, του κεντρικότερου σημείου της πόλεώς μας, όπως εξελίχθηκε από τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια (1881) και διατηρήθηκε μέχρι τις συμφορές που έπληξαν τη Λάρισα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940).
Όταν μετά την συνθήκη του Βερολίνου ενσωματώθηκε το 1881 η Θεσσαλία στο ελληνικό βασίλειο, η Λάρισα ήταν μια τυπική τουρκόπολη, με δαιδαλώδη ρυμοτομία, στενούς και βρόμικους δρόμους, παραμελημένα και ερειπωμένα τζαμιά και πρόχειρες φτωχικές και ισόγειες κατοικίες. Η πόλη δεν είχε να επιδείξει σπουδαία και σύγχρονα για την εποχή κτίρια, αν εξαιρέσει κανείς το τουρκικό Διοικητήριο στη σημερινή Κεντρική Πλατεία, το οποίο είχε κτισθεί πέντε χρόνια πριν, το 1876, μερικά μεγάλα και ακαλαίσθητα τούρκικα αρχοντικά (κονάκια) στον κεντρικό τομέα της πόλεως και λίγες ευπρόσωπες κατοικίες Ελλήνων αστών στην συνοικία Αρναούτ (Αγ. Αθανασίου). Το νέο σχέδιο πόλεως που άρχισε να εκπονείται το 1883 υιοθέτησε σύγχρονα ρυμοτομικά πρότυπα, ενώ κατά τη δόμηση των νέων κτιρίων επικράτησαν νεοκλασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία όχι μόνο στα δημοσία κτίρια, αλλά και στις ιδιωτικές κατοικίες. Για τη Λάρισα ήταν τότε η εποχή της ραγδαίας αλλοιώσεως των αναλογιών του πληθυσμού. Η μαζική αποχώρηση του μουσουλμανικού στοιχείου απογύμνωσε πληθυσμιακά κατά ένα μεγάλο μέρος την πόλη. Όμως η προσδοκώμενη λόγω θέσεως ανάπτυξή της αποτέλεσε πόλο έλξεως ελληνικού πληθυσμού όχι μόνον από τις γύρω ορεινές περιοχές, αλλά και από διάφορα μέρη της παλαιάς Ελλάδος. Τα νέα πληθυσμιακά δεδομένα και το εγκεκριμένο από την πολιτεία νέο ρυμοτομικό σχέδιο, μετατόπισε το κέντρο της διοικητικής, εμπορικής και κοινωνικής ζωής της πόλεως στην περιοχή της κεντρικής πλατείας Θέμιδος.
Σιγά-σιγά η Λάρισα άρχισε να γίνεται μια όμορφη πολιτεία, με σταδιακά αυξανόμενο πληθυσμό[1], με σπουδαία εμπορική κίνηση, πλειάδα εκλεκτών επιστημόνων, αφθονία προϊόντων κάθε είδους και διάθεση ψυχαγωγίας. Διέθετε δύο σιδηροδρομικούς σταθμούς, (ο σταθμός του διεθνούς όπως λεγόταν η γραμμή Αθηνών – Λαρίσης – Θεσσαλονίκης και ο σταθμός του Θεσσαλικού, δηλαδή η γραμμή Λαρίσης – Βόλου – Καλαμπάκας), απέραντα στρατιωτικά στρατόπεδα, σπουδαία σε αρχιτεκτονική έμπνευση και εσωτερική διακόσμηση αρχοντικά, καθώς και περίτεχνα δημόσια κτίσματα. Υπήρχε πληθώρα μικρών κομψών ξενοδοχείων, εμπορικών καταστημάτων κάθε είδους, πολλά κέντρα διασκεδάσεως, μέχρι και κλειστές ιδιωτικές λέσχες.
Η Κεντρική πλατεία , η οποία κατά καιρούς είχε διάφορες ονομασίες, περιστοιχιζόταν και από τις τέσσερις πλευρές της με κτίρια θαυμάσιας αρχιτεκτονικής έμπνευσης, τα οποία είχαν αρχίζει να οικοδομούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα, αμέσως μετά την απελευθέρωση, μέχρι και τις αρχές του 20ου. Όλα αυτά στο σύνολό τους αποτελούσαν ένα πολύτιμο περιδέραιο νεοκλασικών κτισμάτων γεμάτων χάρη και ομορφιά, περασμένο κυκλικά γύρω από τους δρόμους της πλατείας.
Μοιρασμένες στις κεντρικές συνοικίες της Λάρισας υπήρχαν και πολλές κατοικίες που είχαν κτίσει με φροντίδα και καλαισθησία γαιοκτήμονες και πλούσιοι αστοί της πόλεως, για να στεγάσουν τις οικογένειές τους. Διαβαίνοντας τους κεντρικούς δρόμους προπολεμικά, συναντούσες αρχοντικά που η ομορφιά τους σε υποχρέωνε να σταθείς και να τα περιεργασθείς, χωρίς να τα προσπεράσεις. Και ήταν πολλά. Όμως ο μεγάλος σεισμός της 1ης Μαρτίου του 1941 και οι βομβαρδισμοί της ιταλικής και της γερμανικής αεροπορίας που ακολούθησαν, κατέστρεψαν ή δημιούργησαν ανεπανόρθωτες ζημίες σε πολλά από τα κτίσματα αυτά. Αλλά και όσα επέζησαν απ’ αυτές τις συμφορές, τα βρήκε άλλη μεγαλύτερη. Γερασμένα από τον χρόνο, ασυντήρητα και τραυματισμένα από τις κατοχικές κακουχίες, εύκολα παραδόθηκαν στις οικονομικές απολαβές της «αντιπαροχής» χωρίς αντίσταση.
Όταν επισκεπτόμαστε διάφορες πόλεις του εξωτερικού μας προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση η διατήρηση της ρυμοτομίας και της αρχιτεκτονικής δομής της παλιάς πόλεως, του ιστορικού κέντρου όπως συνηθίζεται να ονομάζεται σήμερα. Όμως εκεί δεν διανοούνται να γκρεμίσουν κάποια από τα κτίρια αυτά και στη θέση τους να οικοδομήσουν άλλα σύγχρονα πολυώροφα μεγαθήρια. Ίσως κάποιοι να ισχυρίζονται ότι η Λάρισα πέρασε το φρικτό 1941. Σκεφθείτε όμως το παράδειγμα, ας πούμε της Δρέσδης και άλλων πόλεων της Κεντρικής Ευρώπης, οι οποίες ισοπεδώθηκαν κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και ξανακτίσθηκαν ακριβώς όπως ήταν. Στη Λάρισα είναι αλήθεια ότι κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια υπήρξαν ισχυρές φωνές οι οποίες τόλμησαν να προτείνουν την ανάπτυξη της νέας πόλεως μακριά από το κέντρο της. Χώρος υπήρχε αρκετός. Όμως επικράτησαν οι στενές οικονομικές αντιλήψεις ορισμένων και έτσι βρεθήκαμε στο σημερινό σημείο. Η ευκολία με την οποία η πόλη κατέστρεψε μεταπολεμικά τα παλιά θαυμάσια κτίσματά της, έστω και τραυματισμένα, και ουσιαστικά διέγραψε την ίδια την ιστορία της, φαίνεται να ξεπερνά ακόμα και τις συμφορές που της προξένησαν τα φυσικά φαινόμενα και οι βαρβαρικές επιδρομές. Έτσι σήμερα δεν έχει να θαυμάσει κανείς στην πόλη μας παρά μόνον τις θεόρατες τσιμεντένιες κατασκευές, κτισμένες η μία δίπλα στην άλλη, χωρίς ελεύθερους χώρους και πράσινο, χωρίς ομορφιά και αρχιτεκτονική έμπνευση. Μου κάνει εντύπωση μάλιστα η αναφορά ορισμένων στον όρο «Ιστορικό κέντρο» και για την πόλη μας. Ποιο ιστορικό κέντρο; Εκτός από τον οικοπεδικό χώρο, έχει μείνει κάποιο ιστορικό κτίσμα έστω και από την προπολεμική Λάρισα στο κέντρο της; Θα μπορούσαμε ίσως να περιορισθούμε κατ’ ανάγκην στο λόφο της Ακροπόλεως, του Φρουρίου όπως επικράτησε να λέγεται, αλλά και εκεί η κατάσταση έχει ξεφύγει από καιρό.
Σκαλίζοντας πρόσφατα κάποιο φωτογραφικό αρχείο, έπεσα σ’ αυτή τη σπάνια αεροφωτογραφία η οποία απεικονίζει το κέντρο της Λάρισας όπως ήταν το 1917, περίπου εκατό χρόνια πριν και πρέπει να είναι απ’ όσο γνωρίζω η πρώτη αεροφωτογραφία της πόλεώς μας. Τραβήχτηκε από την αεροπορία των γαλλικών στρατευμάτων της Αντάντ που είχαν φθάσει και στη Λάρισα και δημοσιεύθηκε σε γαλλικό περιοδικό την ίδια χρονιά[2]. Στη φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο αποδίδεται σε λεπτομέρεια η Κεντρική Πλατεία. Χρειάζεται κάποια προσοχή για να προσανατολισθεί κάποιος όταν την μελετάει.
Εκείνο που κάνει εντύπωση στην αεροφωτογραφία είναι η παρουσία στο κέντρο της αχανούς σε έκταση πλατείας, μιας κατασκευής, λεπτομέρειες της οποίας δεν μπορούν να φανούν στην φωτογραφία . Επρόκειτο για μια εξέδρα υπερυψωμένη κατά πέντε βαθμίδες από τον υπόλοιπο χώρο. Η εξέδρα αυτή έχει μια μικρή ιστορία, που νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να την περιγράψουμε. Στήθηκε για πρώτη φορά το 1883, επί δημαρχίας Αργυρίου Διδίκα, του πρώτου Έλληνα Δημάρχου στην περιοχή του Αλκαζάρ. Διαβάζουμε στα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης, εγκρίθηκε «πίστωσις προς ανέγερσιν …ενός παραπήγματος ως τόπου όπου θα παιανίζει η Μουσική στο άλσος των Μουσών», όπως ονομαζόταν τότε ο σημερινός κήπος του Αλκαζάρ. Σκοπό είχε να φιλοξενεί τις Κυριακές και τις γιορτές την μπάντα του Στρατού[3], για να εκτελεί διάφορα μουσικά προγράμματα «προς ψυχαγωγίαν των περιπατητών».
Το 1896, κατά τη δημαρχιακή θητεία του Κωνσταντίνου Αναστασιάδη, αποφασίσθηκε να μεταφερθεί η μαρμάρινη εξέδρα «εις την πλατείαν Δικαστηρίων, την μόνην θέσιν όπου λαμβάνει αναψυχήν ο κόσμος και εις την οποίαν συγκεντρούται όλη η Λάρισα και παιανίζει η Μουσική εις ωρισμένας ημέρας της εβδομάδος, ήτις υποπίπτει και εις την αντίληψιν των ξένων».
Το 1930, επί δημαρχίας Μιχαήλ Σάπκα, στα σχέδια μέτρων αναπλάσεως της πλατείας, απομακρύνθηκε η εξέδρα, δημιουργήθηκαν παρτέρια σε διάφορους σχηματισμούς και φυτεύτηκαν δένδρα και λουλούδια από τα φυτώρια της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής, με την επιμέλεια του κηπουρού Ιωάννη Κατσίγρα, πατέρα του γιατρού και μεγάλου ευεργέτη της Λάρισας Γεωργίου Κατσίγρα.
----------------------------------------
[1]. Η πρώτη επίσημη απογραφή μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας έγινε το 1889 και ο πληθυσμός του «Δήμου Λαρίσσης» ανέρχονταν σε 15.859 κατοίκους. Το 1881 προφανώς ο πληθυσμός θα ήταν μικρότερος.
[2]. περ. Le Patriote Illustree, Paris (1917)σελ. 337.Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο του Θανάση Μπετχαβέ.
[3]. Η Φιλαρμονική του Δήμου ιδρύθηκε αργότερα και η πρώτη δημόσια εμφάνισή της καταγράφεται την Πρωτοχρονιά του 1907 με μαέστρο τον ιταλό Μάριο Ρουτζέρο.
ΦΩΤ.: Η Κεντρική Πλατεία. Αεροφωτογραφία του 1917
