Από την 1η Ιανουαρίου έως και την 31η Ιουλίου 2023 οι αγροτοδασικές πυρκαγιές αποτέφρωσαν συνολικά 547.700 στρέμματα αγροτοδασικών εκτάσεων, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσίευσε ο πρώην υπαρχηγός του Πυροσβεστικού Σώματος. Δυστυχώς, στις πρόσφατες πυρκαγιές χάθηκαν ανθρώπινες ζωές, ζώα, μελισσοσμήνη και σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις καταστράφηκαν δεκάδες χιλιάδες ελαιόδεντρα. Με βάση το διάγραμμα που έδωσε στη δημοσιότητα η επιχειρησιακή μονάδα BEYOND του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΙΑΑΔΕΤ), στο οποίο καταγράφονται οι καμένες εκτάσεις ανά έτος, από το 1984 έως το 2022, οι παραπάνω εκτάσεις υπολογίστηκαν στα 8.943.770 στρέμματα, ενώ όσον αφορά την τελευταία δεκαπενταετία (2007-2022) τα καμένα στρέμματα ανέρχονται σε 5.903.790.
Οι πυρκαγιές επιδρούν σημαντικά στις εδαφικές ιδιότητες (Ribeiro-Kumara et al. 2020), εκπέμπουν επιβλαβείς ρύπους στο περιβάλλον, οι οποίοι έχουν επιπτώσεις στην ποιότητα του αέρα και μπορούν να ρυπάνουν το νερό, το έδαφος και το χερσαίο περιβάλλον. Είναι σημαντικό ότι πολλοί από τους ρύπους που εκπέμπονται από τις πυρκαγιές είναι επικίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία, συμπεριλαμβανομένων και των βαρέων μετάλλων. Λίγα είναι γνωστά από τη διεθνή βιβλιογραφία για τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των πυρκαγιών στην ανθρώπινη υγεία και ειδικά στην πιθανή επίδρασή τους στον κίνδυνο καρκίνου.
Για το παραπάνω θέμα αξίζει να αναφερθούν τα αποτελέσματα από μία πρωτοποριακή μελέτη (Korsiak et al., 2022), η οποία αφορά τη συσχέτιση μεταξύ της μακροχρόνιας έκθεσης ανθρώπων σε πυρκαγιές και της συχνότητας εμφάνισης καρκίνου. Σε αυτήν τη μελέτη, στην οποία πάνω από 2 εκατομμύρια Καναδοί παρακολουθήθηκαν για 10 χρόνια, βρέθηκε ότι σε σύγκριση με μη εκτεθειμένους πληθυσμούς, τα μέλη της ομάδας παρακολούθησης που εκτέθηκαν σε πυρκαγιά εντός ακτίνας 50 χλμ. από κατοικημένες τοποθεσίες τα τελευταία 10 χρόνια είχαν 4,9% υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα. Όμως, για τέτοια σοβαρά θέματα θα ήταν πολύ χρήσιμο να αναλάβουν τη συστηματική ενημέρωση μόνον εκείνοι οι ειδικοί επιστήμονες οι οποίοι έχουν εμπειρία και σχέση με το αντικείμενο. Η τρομοκράτηση του πληθυσμού «από δήθεν ειδικούς επιστήμονες» μέσα από ατεκμηρίωτες απόψεις και συνεντεύξεις σε κανάλια, προσφέρει κάκιστη υπηρεσία στους πολίτες.
Τα βαρειά μέταλλα που δεσμεύονται στα εδάφη και τη βλάστηση γίνονται βιοδιαθέσιμα μετά τις πυρκαγιές λόγω της αυξημένης διάβρωσης του εδάφους και της διασποράς της τέφρας. Στη συνέχεια, μπορούν να εναποτεθούν σε κοντινά υδάτινα σώματα και να ρυπάνουν τις λεκάνες απορροής. Η απώλεια της προστατευτικής βλάστησης, σε συνδυασμό με την καταστροφή της δομής του εδάφους μειώνει την ικανότητα συγκράτησης νερού, με αποτέλεσμα οι βροχοπτώσεις μετά τις πυρκαγιές να ευνοούν την αύξηση της επιφανειακής απορροής, επομένως την εμφάνιση φαινομένων διάβρωσης.
Οι πυρκαγιές υψηλής έντασης έχουν σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στα εδάφη με αποτέλεσμα την εξαέρωση θρεπτικών στοιχείων, τη μείωση της σταθερότητας των συσσωματωμάτων, τη μειωμένη διείσδυση νερού με αύξηση της διάβρωσης και την καταστροφή των ωφέλιμων μικροοργανισμών του εδάφους. Οι πυρκαγιές επηρεάζουν τη βιολογική και φυσικοχημική ποιότητα των εδαφών και μειώνουν την ποσότητα των διαθέσιμων θρεπτικών στοιχείων μέσω διαφόρων μηχανισμών. Διάφορες μελέτες αναφέρουν μείωση των θρεπτικών στοιχείων στα εδάφη, π.χ. μείωση 50-75% του αζώτου, 35-50% του φωσφόρου και 25-50% του μαγνησίου μέσω της εξάτμισης ή διεργασιών οξείδωσης. Ορισμένα θρεπτικά συστατικά είναι πιο ευάλωτα στη φωτιά από άλλα. Για παράδειγμα, στην οργανική ύλη, το άζωτο αρχίζει να εξατμίζεται στους 200οC, ενώ το ασβέστιο απαιτεί 1.484οC για να εξατμιστεί (Johnston and Barati 2013).
Ο οργανικός άνθρακας του εδάφους είναι ένας από τους πιο μελετημένους παράγοντες των εδαφών μετά από πυρκαγιά λόγω της συνάφειάς του με την ποιότητα του εδάφους (Aaltonen et al. 2019). Η απώλεια οργανικού άνθρακα ξεκινά γύρω στους 200-250οC, ενώ η πλήρης καύση του είναι περίπου 460-500οC (Badía et al. 2014). Οι πυρκαγιές απελευθερώνουν πολλούς ρύπους στον αέρα, ειδικά διοξείδιο του άνθρακα (CO2) και τους διανέμουν στην επιφάνεια στις γύρω περιοχές. Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή επιτροπή παρακολούθησης της ατμόσφαιρας «Copernicus», οι πρόσφατες πυρκαγιές στη Ρόδο απελευθέρωσαν στην ατμόσφαιρα ένα εκατομμύριο τόνους εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα! Επίσης, οι πυρκαγιές αφήνουν πίσω τους τέφρα, μαύρο άνθρακα και πολλούς ρύπους και η επιφανειακή απορροή τους κινητοποιεί και τους μεταφέρει στα επιφανειακά ύδατα, με αποτέλεσμα να επιδεινώνεται η ποιότητα του νερού την περίοδο μετά την πυρκαγιά (Hohner et al., 2019).
H αστυφιλία στην Ελλάδα είναι γνωστό ότι συνεχίζεται με αμείωτους ρυθμούς. Η νέα γενιά μετακομίζει στις πόλεις και οι αγροτικές περιοχές σιγά-σιγά εγκαταλείπονται. Στη γη που δεν καλλιεργείται, σταδιακά εμφανίζονται θάμνοι, μεμονωμένα δέντρα και τέλος δάση, τα οποία παρέχουν στη φωτιά περισσότερη καύσιμη ύλη σε σύγκριση με τις εντατικά καλλιεργούμενες γεωργικές περιοχές ή βοσκότοπους. Μελλοντικά, λόγω της κλιματικής κρίσης, ο αριθμός και η ένταση των πυρκαγιών αναμένεται να αυξηθούν. Είναι ίσως αναγκαίο η Ευρωπαϊκή Ένωση να πάρει δραστικά μέτρα για τη μείωση του κινδύνου αύξησης των πυρκαγιών, ειδικά για την ξηροθερμική νότια Ευρώπη. Στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, ίσως το πλέον σημαντικό να σχετίζεται με την παροχή ισχυρών κινήτρων και την αναβάθμιση των υποδομών στη γεωργία και κτηνοτροφία για την αποθάρρυνση των νέων ανθρώπων μόνιμης εγκατάστασης στις πόλεις.
* O Θόδωρος Καρυώτης υπηρέτησε ως γεωργικός σύμβουλος στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι μέλος της task force «Reactive Nitrogen», United Nations Economic Commission for Europe, Convention of Long-Range Transboundary Air pollution Initiative
