Οι κρήνες

Λαογραφία

Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο, θεολόγο, φιλόλογο

Η χώρα μας είναι ευλογημένη και η φύση της πλημμυρισμένη από πλούσια βλάστηση και κρυστάλλινα τρεχούμενα νερά. Πόσες φορές δεν μας γεννήθηκε η νοσταλγία, το καλοκαίρι, να βρεθούμε κοντά στη φύση και να ξεδιψάσουμε από τις κρυστάλλινες κρήνες των χωριών μας; Σήμερα, καθώς μπήκε το τρεχούμενο νερό στα παραδοσιακά νοικοκυριά, σταμάτησε και η παραδοσιακή ζωή των ανθρώπων, με τη μυθολογία των κρηνών, των πηγαδιών και των πηγών. Ευτυχώς, όμως, διατηρείται η παράδοση αυτή σε αρκετά ορεινά χωριά, είτε με τις κοινοτικές κρήνες είτε με τις υπαίθριες που διατηρούν την παλιά ποίηση και αγιοσύνη τους. Μελετώντας την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου, βλέπουμε τις ειρηνικές σκηνές των γυναικών που πάνε για νερό: «Μόνη της κατεβαίνει η κόρη του βασιλιά των Λαιστρυγόνων: η μεν άρ’ες κρήνην κατεβήσε το καλλιρέεθρον /Αρτακίην. ένθεν γαρ ύδωρ ποτί άστυ φέρεσκον» (Οδ. κ 107-108). Αλλού, πάλι υπάρχει η εικόνα πολλών γυναικών, μέχρι και είκοσι στο ανάκτορο του Οδυσσέα. «Οι μεν είκοσι βήσαν επί κρήνην μελάνυδδρον» (Οδ. υ 158).
Αλλά, όμως, ίδιες σκηνές γυναικών με τις στάμνες στα χέρια και στους ώμους να μεταφέρουν από τη βρύση νερό στο σπίτι, παρατηρείται από την παλιά εποχή ως και τα κατοπινά χρόνια. Στην αρχαιότητα οι πηγές με φυσικό κάλλος θεωρήθηκαν τόποι θεϊκοί και λατρεύτηκαν για το νερό τους και πλάστηκαν μύθοι, με νύμφες και ημίθεους, όπως η Κασταλλία πηγή στους Δελφούς, η οποία θεωρήθηκε θείο δώρο. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην αρχαιότητα οι περισσότερες πόλεις είχαν στο κέντρο τους κρηνιαία οικοδομήμτα. Αξιόλογη κρήνη ήταν και η Υπέρεια Κρήνη στο σημερινό Βελεστίνο, την οποία ο Σοφοκλής την ονομάζει «σύγγονον ύδωρ… νάμα θεοφιλέστατον», ενώ ο Στράβων «ομφαλόν» των Φερών. Στην τουρκική περίοδο παρατηρείται μια εξαιρετική κίνηση από την οθωμανική εξουσία να χτίζονται βρύσες, αφού θεωρούνταν ιερή πράξη. Εξάλλου, η Υψηλή Πύλη ευνοούσε την κατασκευή δημοσίων κρηνών, οι οποίες έγιναν το κομβικό σημείο του τούρκικου μαχαλά. Σε αρκετά μοναστήρια της πατρίδας μας παρατηρούνται κρήνες μέσα στον ιερό χώρο, οι λεγόμενες ΦΙΑΛΕΣ ΑΓΙΑΣΜΟΥ. Οι Φιάλες είναι περίκεντρα κτίρια μικρών διαστάσεων, με κάτοψη σχήματος οκταγωνικού ή κυκλικού. Τέτοιες μορφές είναι οι Φιάλες του Αγίου Όρους. Οι Φιάλες προέρχονται από τη μετεξέλιξη των Κρηνών Καθαρισμού, των παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Στις κρήνες αυτές οι Χριστιανοί τελούσαν την κάθαρση, δηλαδή τη νίψη πριν εισέλθουν στον ναό. Οι Φιάλες αυτές είχαν τη μορφή ασκεπών περιραντηρίων και ήταν στο μέσο των αιθρίων. Ίσως, μια τέτοια μορφή Φιάλης να ήταν στη βασιλική του Α’ Δημητρίου Θεσσαλονίκης, που δυστυχώς καταστράφηκε με την πυρκαγιά του 1917. Οι Φιάλες κοσμούνται με τοιχογραφίες, έχοντας κεντρική θέση τη Βάπτιση του Χριστού.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι στην Τήνο υπήρχε πηγή που δεν αναμειγνύονταν το κρασί «οίνος ου μίγνυται». Ο Πλίνιος μνημονεύει πηγή του Διός στη Δωδώνη, η οποία σβήνει τις αναμμένες δάδες και ανάβει τις σβησμένες. Πολλά είναι τα έθιμα του λαού μας γύρω από τα νερά των βρυσών. Την Πρωτοχρονιά σε αρκετά μέρη ταΐζουν τη βρύση με πολυσπόρια, κάνοντας ευχή: «Όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και το βιος». Σε ορισμένα νησιά και ιδιαίτερα στην Τήνο, οι άνθρωποι έχουν τοποθετήσει στις δημόσιες βρύσες εικόνισμα με αναμμένο καντηλάκι, για να προστατεύει η Παναγία το νερό. Στη βρύση οι αγρότες αφιερώνουν εθιμικά ψωμιά και πίτες από το πρώτο σιτάρι της σοδειάς, λέγοντας ευχές για πλούσια παραγωγή.
Με τη βρύση συνδέεται και γαμήλια εθιμολογία. Το νερό για το ζύμωμα των ψωμιών του γάμου, τη γνωστή κουλούρα, το παίρνουν τρία αρσενικά παιδιά ή παίρνει ένα παιδί το νερό από τρεις βρύσες σε καινούργια στάμνα και το πηγαίνει στο σπίτι της νύφης. «Τρέχουν τα νερά, τρέχουν και οι βρύσες, τρέχει κι ο γαμπρός να πάει στη νύφη». Στη Μάδυτο Θεσσαλονίκης, όπου υπηρετούσα σε σχολείο, στον γάμο χύνουν νερό στα πόδια των νεόνυμφων την ώρα της στέψης, γιατί θεωρούν ότι ο γάμος έτσι θα στεριώσει. Αλλού, πάλι, η νύφη μετά τη στέψη παίρνει το χρυσολάγηνο που μέσα έχει το αμίλητο νερό. Αρκετές είναι και οι λαϊκές αντιλήψεις, παραδόσεις και θρύλοι για υπερφυσικούς φύλακες των νερών, όπως δράκοντες, αράπηδες και λάμιες, που κρατούν το νερό και παίρνουν διάφορες μορφές και σχήματα, τιμωρώντας εκείνους που πλησιάζουν τις πηγές. Και οι θρύλοι αυτοί είναι επιβιώσεις παλιών δοξασιών που συνδέονται με τις προσωποιήσεις των νερών και με στοιχειά που αντιστοιχούν στον δράκοντα της πηγής της Δίρκης ή στον Πύθωνα της πηγής του Μαντείου Δελφών. Ο ιερός Χρυσόστομος αναφέρει μια συνήθεια των ανθρώπων της εποχής του να ανάβουν λύχνους στις πηγές του, προτού λουστούν. Το σημείο του σταυρού πριν την άντληση νερού, ο στολισμός της βρύσης την ημέρα της Πρωτομαγιάς με λουλούδια, η παράθεση βουτύρου στη γιορτή της Παναγίας, Μεσοσπορίτισσας, 21 Νοεμβρίου, το καλάντισμά της το πρωί των Χριστουγέννων, είναι λαϊκές ενέργειες που αποβλέπουν στην ανατροπήτου κακού, που μπορεί να προκαλέσει η παρουσία του στοιχείου... Όλα τα κατά τόπους λαογραφικά στοιχεία εκφράζουν με συμβολικά αποτρεπτικά μοτίβα, τα οποία συνδέονται με το νερό και τις πηγές λαϊκής δεισιδαιμονίας. Επίσης οι παραστάσεις θυμιαμάτων, με την έννοια της αποτρεπτικής αξίας του θυμιάματος, οι εικαστικοί ευφημισμοί, όπως οι δράκοντες και οι γοργόνες, καθώς και διάφορα φυλακτά, αποτελούν στις κρήνες τον μικρό διάκοσμο.