Στην κατεύθυνση αυτήν οι κυβερνήσεις των χωρών της ΕΕ διαμόρφωσαν σχέδια σταδιακής αποδέσμευσης από τον λιγνίτη σε χρονική διάρκεια που σε ορισμένες περιπτώσεις φθάνει μέχρι το έτος 2038, όπως π.χ. στην περίπτωση της Γερμανίας. Ο χρόνος αυτός είναι απαραίτητος γιατί μια τόσο μεγάλη μεταβολή επηρεάζει σημαντικά σειρά πολύ σοβαρών ζητημάτων, όπως η ανεύρεση εναλλακτικής πηγής ενέργειας, τεχνικά, νομικά, οικονομικά και άλλα θέματα που πρέπει να ρυθμισθούν πριν την υλοποίηση της μεταβολής. Η χώρα μας έχει θέσει ως έτος ολοκλήρωσης της απολιγνιτοποίησης το έτος 2023, που αποδείχθηκε από την εξέλιξη των γεγονότων δραματικά μικρό το διάστημα και η απόφαση να αντικατασταθεί εξ ολοκλήρου η λιγνιτική ενέργεια με φυσικό αέριο σχεδόν αυτοκτονική λόγω των εξελίξεων και ιδιαίτερα εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία με αποτέλεσμα να ακυρωθεί στην πράξη. Η μη ορθή εκτίμηση των κινδύνων από μία τέτοια έντονη μεταβολή είναι αυτό που πληρώνουμε τώρα. Η εύκολη λύση στην επαναφορά στον «γκρίζο» λιγνίτη που θα επιλύσει μερικώς το πρόβλημα της παραγωγής κάποιων ποσοτήτων ενέργειας, απέδειξε ότι με την πρώτη σοβαρή δοκιμασία οι ευαισθησίες για την «πράσινη μετάβαση» εγκαταλείφθηκαν χωρίς δισταγμούς. Οι όποιες λοιπόν συνέπειες λόγω της αύξησης της συγκέντρωσης αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα (υπερθέρμανση του πλανήτη, ακραία καιρικά φαινόμενα) αγνοήθηκαν με την πρώτη σοβαρή οικονομική δυσκολία. Βέβαια με τον τρόπο αυτόν μετατίθενται για το μέλλον οι οικονομικές συνέπειες που θα υπάρξουν λόγω της επιδείνωσης του κλίματος, διότι η προσαρμογή στα νέα χειρότερα κλιματικά δεδομένα θα είναι ασύγκριτα πιο κοστοβόρα. Ενδεικτικά αναφέρεται εδώ ότι η μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδας στην οποία βασίσθηκε η διαμόρφωση του Εθνικού Σχεδίου για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) αναφέρει ότι, ακόμη και για το πιο ήπιο σενάριο (δηλαδή αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς Κελσίου), το κόστος προσαρμογής ανέρχεται μέχρι το τέλος του αιώνα σε 436 δισ. ευρώ (σταθερές τιμές 2008), όταν το ΑΕΠ της χώρας ήταν το 2021 183 δισ. ευρώ περίπου.
Ας δούμε όμως τι επιπτώσεις έχει η επαναφορά της καύσης του λιγνίτη, πέραν της αύξησης της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Το πρόβλημα με την καύση του λιγνίτη δεν είναι μόνο η έκλυση διοξειδίου του άνθρακα, το οποίο ως ουσία δεν είναι τοξική, αλλά και άλλες επιπτώσεις που υποβαθμίζονται ή αγνοούνται, αλλά έχουν σοβαρές παρενέργειες στην υγεία του ανθρώπου που προκαλούνται από τοξικές ουσίες που περιέχονται στον λιγνίτη και απελευθερώνονται με την καύση του. Επειδή η απολιγνιτοποίηση είναι ένα από τα θέματα των ημερών, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν και άλλες μη άμεσα ορατές επιπτώσεις από τη χρήση του λιγνίτη. Οι σχετικές πληροφορίες προέρχονται από μελέτη μας που δημοσιεύσαμε σε σχετικό βιβλίο (βλ. παραπομπή), στο οποίο περιγράφονται τα χαρακτηριστικά των ελληνικών λιγνιτών και των υποπροϊόντων τους, ύστερα από έρευνα που πραγματοποιήσαμε σε συνεργασία με Πανεπιστήμιο της Κίνας (China University of Miningand Technology at Beijing).
Οι κύριες περιοχές εξόρυξης λιγνίτη στην Ελλάδα είναι τρεις, δύο από τις οποίες βρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα (Πτολεμαΐδα και Αμύνταιο) με δυναμικότητα 4.000 MW και μία στη Νότια Ελλάδα (Μεγαλόπολις Πελοπόννησος) με δυναμικότητα 850 MW. Τα αποθέματα λιγνίτη είναι 2.700 Μt (μεγατόνοι) στην περιοχή της Πτολεμαΐδας και 370 Mt στην περιοχή της Μεγαλόπολης. Η ποιότητα του ελληνικού λιγνίτη είναι χαμηλή, αφού έχει χαμηλή θερμιδική τιμή και υψηλή περιεκτικότητα σε υγρασία. Σχετικές έρευνες έδειξαν ότι οι τιμές αυτές είναι (σε kJ/kg) για τον λιγνίτη της Πτολεμαΐδας 5.452, του Αμυνταίου 4.828 και της Μεγαλόπολης 4.400. Η περιεκτικότητα σε υγρασία κυμαίνεται από 15 έως 19% περίπου.
Μία σημαντική παράμετρος με σοβαρή επίπτωση στην ανθρώπινη υγεία είναι η ραδιενέργεια που εκλύεται μέσω των ραδιενεργών στοιχείων που απελευθερώνονται με την καύση του λιγνίτη, κατά την οποία διασπείρεται στην ατμόσφαιρα μια πολύ λεπτόκοκκη τέφρα. Έρευνες έχουν δείξει ότι από την καύση του λιγνίτη της Πτολεμαΐδας απελευθερώνονται κάθε χρόνο 11.672 MBq του ραδιενεργού στοιχείου ραδόνιο 226 (226Ra). Οι ίδιες έρευνες έδειξαν ότι η ποσότητα ραδιενέργειας που δεσμεύεται στους πνεύμονες των ανθρώπων από την εκλυόμενη ραδιενέργεια στην ατμόσφαιρα είναι 15 φορές μεγαλύτερη από τον μέσο όρο της αντίστοιχης τιμής πιο σύγχρονων σταθμών παραγωγής ενέργειας από καύση λιγνίτη. Μία σύγκριση της ραδιενέργειας του ουρανίου 238 (238U) που απελευθερώνεται από την ιπτάμενη τέφρα του ελληνικού λιγνίτη είναι κατά πολύ μεγαλύτερη της αντίστοιχης μέσης παγκόσμιας τιμής. Παρόμοια για το ραδόνιο 226 (226Ra) βρέθηκε ότι η τιμή της ραδιενέργειας αυτού στην ιπτάμενη τέφρα ήταν πολύ μεγαλύτερη στον ελληνικό λιγνίτη σε σύγκριση με την αντίστοιχη μέση τιμή στην Ευρώπη. Γενικά η ραδιενέργεια που απελευθερώνεται από την καύση του ελληνικού λιγνίτη είναι κατά πολύ μεγαλύτερη του παγκόσμιου και ευρωπαϊκού μέσου όρου.
Τα παραπάνω σημαίνουν ότι η διαχείριση των υποπροϊόντων της καύσης του λιγνίτη είναι μια σοβαρή υπόθεση προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. Για τον σκοπό αυτόν απαιτείται η ενδελεχής γνώση των ιδιοτήτων των υποπροϊόντων αυτών. Ενδιαφέρον για τον σκοπό αυτόν έχουν οι φυσικοχημικές ιδιότητες. Έρευνές μας στον τομέα αυτόν έδειξαν ότι τα συστατικά της τέφρας που παράγεται από την καύση του ελληνικού λιγνίτη είναι κατάλληλα για να χρησιμοποιηθεί με ωφέλιμο τρόπο και κυρίως ως εδαφοβελτιωτικό. Η τέφρα των ελληνικών λιγνιτών περιέχει σημαντικές ποσότητες ασβεστίου και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βελτιωτικό ισχυρά όξινων εδαφών αυξάνοντας σημαντικά την παραγωγικότητά τους. Πρόβλημα υπάρχει με την αυξημένη περιεκτικότητα σε ορισμένα βαρέα μέταλλα, όπως χρώμιο και νικέλιο. Για τον λόγο αυτόν η χρησιμοποίηση αυτών των υλικών ως βελτιωτικά εδάφους απαιτεί την καθοδήγηση από ειδικά εδαφολογικά εργαστήρια.
Στην Ελλάδα, όπου, όταν ήταν σε πλήρη λειτουργία τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας από λιγνίτη, παράγονταν 12 Mt ιπτάμενης τέφρας, πειράματα έδειξαν ότι τα υλικά αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εδαφοβελτιωτικό αυξάνοντας σημαντικά την απόδοση καλλιεργειών όπως το σιτάρι και το βαμβάκι σε ισχυρά όξινα εδάφη, ιδίως όταν εφαρμόζονται ταυτόχρονα με άλλα υποπροϊόντα πλούσια σε οργανική ουσία, όπως η επεξεργασμένη ιλύς των βιολογικών καθαρισμών. Ο μεγαλύτερος όγκος των υποπροϊόντων αυτών (90%) αποτίθεται σε χωματερές και μόνο το 10% επαναχρησιμοποιείται, κυρίως στην παραγωγή τσιμέντου και οδοκατασκευών.
Πρέπει λοιπόν υπό το κράτος του πανικού που επικρατεί λόγω της ενεργειακής κρίσης, να μη γίνει και άλλο λάθος που θα πολλαπλασιάζει τις ανεπιθύμητες επιπτώσεις από την αναγκαστική χρησιμοποίηση του λιγνίτη αυτήν την περίοδο, υπολογίζοντας μόνο την παράμετρο του διοξειδίου του άνθρακα. Θα ληφθεί σχετική μέριμνα; Από τη μέχρι τώρα εμπειρία μοιάζει αμφίβολο.
Από τον Χρίστο Τσαντήλα
γεωπόνο, δρ Εδαφολογίας, ερευνητή, πρ. διευθυντή Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: christotsadilas@gmail.com).
