Η πιο διάσημη φράση του Πρωταγόρα είναι: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος (μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος)». Με αυτό εννοεί ότι η γνώση δεν μπορεί να προσδιοριστεί αντικειμενικά και αξία έχουν μόνο οι αισθήσεις. Ουσιαστικά δηλαδή μετατοπίζει το πρόβλημα της γνώσης από το αντικείμενο στο υποκείμενο και έτσι για πρώτη φορά δημιουργεί μια πραγματική γνωσιοθεωρία. Για να γίνει πιο κατανοητή η άποψη του Πρωταγόρα αρκεί ένα παράδειγμα: για κάποιον άνθρωπο ένα φαγητό μπορεί να έχει πικρή γεύση και το ίδιο φαγητό για κάποιον άλλον να έχει γλυκιά γεύση. Και οι δύο έχουν δίκιο και συνεπώς η αλήθεια είναι σχετική. Έχοντας αυτή την άποψη ο Πρωταγόρας θεωρείται αυτός που εισάγει το ρεύμα του υποκειμενισμού και του σχετικισμού στη φιλοσοφία. Με τον όρο πράγματα που διατυπώνει στη φράση του δεν εννοεί μόνο όσα προσλαμβάνονται με τις αισθήσεις και αφορούν το κρύο, το ζεστό, το πικρό ή το γλυκό, αλλά και έννοιες όπως το καλό, το κακό, το δίκαιο ή το άδικό. Γι’ αυτόν όλα είναι σχετικά. Απόλυτη ηθική, απόλυτη θρησκεία, απόλυτο δίκαιο δεν υπάρχει. Οι νόμοι και τα έθιμα μιας κοινωνίας ισχύουν μόνο σχετικά, δηλαδή έχουν μια ισχύ για όσο διάστημα οι άνθρωποι τα θεωρούν καλά. Μετά από κάποιο διάστημα αλλάζουν οι συνθήκες και αλλάζουν και οι νόμοι ή τα έθιμα.
Πιθανόν είναι ο πρώτος δάσκαλος που δίδαξε με αμοιβή και ήταν ξακουστός για τα υψηλά δίδακτρα που λάμβανε. Δίδασκε σε ομάδες νέων και οι ομιλίες του μοιάζουν με τις σημερινές διαλέξεις καθώς περιλάμβαναν αναλύσεις ποιημάτων, συζητήσεις για νοήματα και επέμεινε πολύ στην ορθή χρήση της γλώσσας. Ουσιαστικά είναι ο θεμελιωτής της γραμματικής καθώς η ονομασία των τριών γενών, ο χαρακτηρισμός των χρόνων και η διάκριση των σπουδαιότερων ειδών προτάσεων αποδίδονται σε αυτόν. Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης έδινε μεγάλη σημασία στην απόκτηση ρητορικής ικανότητας και έχοντας την άποψη ότι μπορούν να διατυπωθούν δύο διαφορετικές απόψεις, προετοίμαζε τους μαθητές του να είναι ικανοί να υπερασπιστούν την θέση τους με λογικά επιχειρήματα.
Πίστευε πάρα πολύ στη δύναμη της εκπαίδευσης. Υποστήριζε ότι με τη σωστή εκπαίδευση μια κακή κατάσταση της ψυχής μπορεί να γίνει καλύτερη. Η εκπαίδευση έχει τη δύναμη να ξεριζώσει ό,τι κακό υπάρχει στην ψυχή και να εδραιώσει γερά και αληθινά θεμέλια αξιοπρέπειας και σεβασμού. Την τιμωρία τη θεωρούσε αναγκαία ως παιδαγωγικό μέτρο. Όμως τόνιζε ότι θα πρέπει να έχει κυρίως διορθωτικό και εκφοβιστικό ρόλο, ενώ ήταν εναντίον της ανταπόδοσης.
Σχετικά με τους Θεούς, ο Πρωταγόρας ούτε αποδέχεται, ούτε απορρίπτει την ύπαρξή τους και αρκετοί μελετητές τον χαρακτήρισαν άθεο στα νεότερα χρόνια. Περίφημη είναι η φράση του: «Για τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώστη: το γεγονός ότι είναι αόρατοι και η συντομία της ζωής». Το πρόβλημα συνεπώς για αυτόν δεν είναι θεολογικό αλλά γνωσιολογικό. Ίσως κατά τη διάρκεια της ζωής του να προσπάθησε να αποδείξει την ανεπάρκεια των συνηθισμένων αποδείξεων για την ύπαρξη των θεών και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κατηγορηθεί για αθεΐα. Το 411 π.Χ. τα βιβλία του κάηκαν στην αγορά της Αθήνας και ο ίδιος επιβιβάστηκε σε πλοίο για να διαφύγει στη Σικελία. Δυστυχώς το πλοίο ναυάγησε και πνίγηκε σε ηλικία περίπου εβδομήντα χρονών.
Επρόκειτο για έναν εξαιρετικά ευφυή άνθρωπο που απολάμβανε την εκτίμηση του Σωκράτη και του Πλάτωνα, αλλά που δυστυχώς δεν έτυχε στους αιώνες που ακολούθησαν την αναγνώριση που του αρμόζει.
Από τον Νίκο Τάχατο,
φιλόλογο
