Γλαφυρός όπως πάντα ο ποιητής: «Όταν πια είδαμε κι αποείδαμε με τα τηλεγραφήματα και τες πρεσβείες, κλείσαμε τη μικρή μας ζωή σ’ ένα φάκελο μικρό που να χωράει στη φούχτα μιας μαθητριούλας, στον προβολέα ενός ποδηλάτου, στη ράχη ενός βιβλίου και γράψαμε με κόκκινο μελάνι τη διεύθυνση: Αξιότιμον Ελληνικόν Κυπριακόν λαόν, Οδόν Ελευθερίας ή θανάτου. Χωριά και πόλεις, Κύπρον… Το στείλαμε χωρίς το γραμματόσημο με τη βασίλισσα…».
Την οριστική απόφαση για αγώνα μέχρι εσχάτων, την έδωσε στις 28 Ιουλίου 1954, από τη αγγλική Βουλή, ο υφυπουργός Αποικιών, Χένρυ Χόπκινσον, όταν εκστόμισε το διαβόητο «Ουδέποτε». «Υπάρχουν», δήλωσε ο φλεγματικός Χόπκινσον, «ορισμένα εδάφη εις την Κοινοπολιτείαν, τα οποία λόγω των ειδικωτέρων συνθηκών, υπό τας οποίας ευρίσκονται, ουδέποτε δύνανται να αναμένουν ότι θα αποκτήσουν πλήρη ανεξαρτησίαν».
Είχαν προηγηθεί πολλοί αιματηροί και ειρηνικοί αγώνες, πριν να ροδίσει η αυγή της πρώτης του Απρίλη του 1955. Ιστορικό σταθμό αποτέλεσε το δημοψήφισμα της 15ης του Γενάρη του 1950, όταν το 95,7% των Ελλήνων της Κύπρου (μεταξύ τους και πολλοί Τούρκοι Κύπριοι), διά της υπογραφής του αξίωνε την Ένωση του με το λίκνο του Παγκόσμιου Πολιτισμού, την αιώνια Ελλάδα.
Στις 22 Αυγούστου του 1954, ο Μακάριος κάλεσε τον λαό στην εκκλησία Φανερωμένη της Λευκωσίας και όλοι μαζί έδωσαν όρκο τιμής για αγώνα μέχρι εσχάτων για Ένωση και μόνο Ένωση. Ο Αρχιεπίσκοπος επιλέγει τον Γεώργιο Γρίβα Διγενή για στρατιωτικό Αρχηγό. Κατά τρόπο ανεξάρτητο και αυτόνομο, συγκροτήθηκαν οι πρώτες Οργανώσεις της Νεολαίας τα μέλη των οποίων προέρχονταν κυρίως μέσα από τους Χριστιανικούς πυρήνες που απετέλεσαν τα φυτώρια απ’ όπου προήλθαν πολλοί αντάρτες της Ε.Ο.Κ.Α. Απειροπόλεμα παλικάρια εκπαιδεύονται κάτω από αντίξοες συνθήκες. Πολλές οι δυσκολίες, λιγοστός ο οπλισμός! Οι προετοιμασίες για την έναρξη του αγώνα συμπληρώθηκαν τον Μάρτιο του 1955. Ε.Ο.Κ.Α., έγινε όλη Κύπρος, γυναίκες, άνδρες και παιδιά!
Ξύπνησε αναστατωμένη εκείνη την ευλογημένη πρώτη του Απριλίου η Κύπρος πριν να ροδίσει η αυγή. Η πρώτη προκήρυξη της Ε.Ο.Κ.Α. βρισκόταν ήδη στα χέρια υποψιασμένων και ανυποψίαστων πολιτών. Και δεν ήταν πρωταπριλιάτικο ψέμα!
Ο αγώνας περνούσε διαρκώς από δραματικές φάσεις, σε μια ατελείωτη σκυταλοδρομία θανάτου. Το Πάνθεον των Ηρώων καθημερινά εμπλουτίζεται με νέα ονόματα, στο Λιοπέτρι, στο Δίκωμο, στον Μαχαιρά, σε κάμπους και βουνά, σε πόλεις και χωριά…
Οι αποικιοκράτες χρησιμοποιούν όλα τα μέσα για να τσακίσουν την Ε.Ο.Κ.Α.. Στήνουν αγχόνες, δολοφονούν, βασανίζουν, εξορίζουν. Εννιά νέοι πατούν ευθυτενείς στην καταπακτή και χαμογελούν στην αγχόνη, ψέλνοντας τον Ύμνο προς την Ελευθερία του Διονυσίου Σολωμού, καθώς ταξίδευαν για την αθανασία! «Μολών λαβέ» φωνάζουν οι αγωνιστές μέσα από τα κρησφύγετά τους!
Μαθητές και μαθήτριες από όλα τα γυμνάσια και τα δημοτικά σχολεία, βγαίνουν στους δρόμους ανεμίζοντας ελληνικές σημαίες, φωνάζοντας συνθήματα και κρατώντας πέτρες και ξύλα, για να διαμαρτυρηθούν. Οι αποικιοκράτες κτυπούν αλύπητα! Δολοφονούν ακόμα και μικρά παιδιά! Τον επτάχρονο Δημητράκη Δημητριάδη, τον Μικρό ήρωα όπως τον αποκαλεί ο Διγενής, τον δεκαεπτάχρονο Πετράκη Γιάλλουρο αγκαλιά με τη γαλανόλευκη…
Κι όμως, αυτό το θαύμα, το θαύμα της Ε.Ο.Κ.Α., που άφησε άφωνη ολόκληρη την ανθρωπότητα, δεν στάθηκε ικανό να φέρει το ποθούμενο. Οι Αγγλοι δήλωναν κυνικά: «Η πολιτική δεν έχει και δεν επιτρέπεται να έχει κώδικα ηθικής…».
Γράφει ο Νίκος Κρανιδιώτης, ο άνθρωπος που έζησε από κοντά ως γραμματέας της Εθναρχούσας Εκκλησίας όλες τις πτυχές εκείνου του ανεπανάληπτου Έπους:
«…Οι ηρωισμοί, τα κατορθώματα και η αυτοθυσία των Κυπρίων αγωνιστών είχαν δημιουργήσει ένα κλίμα περηφάνιας κι ένα αίσθημα εμπιστοσύνης και αυτοπεποίθησης στα πλατειά λαϊκά στρώματα, που έβλεπαν τον Κυπριακό αγώνα με τον ενθουσιασμό, τη νοοτροπία και την πίστη των προηγούμενων απελευθερωτικών αγώνων του Έθνους, και με αποκλειστικά κριτήρια την ανθρώπινη λεβεντιά, τον ηρωισμό και τα μεγάλα ανδραγαθήματα.
Απέναντι στα αγνά αυτά ελατήρια και την αγνή ψυχή του Λαού η βρετανική πολιτική, μέσα από τις σκοτεινές ατραπούς της έμπειρης διπλωματίας της, ετοίμαζε επιδέξια, τα δικά της σχέδια. Σχέδια σατανικά που ήταν αδύνατο να συλλάβει η πλημμυρισμένη από γνήσιο πατριωτισμό και συναισθηματικότητα, αλλά στερημένη από πολιτική πείρα και παράδοση, Κυπριακή λαϊκή ψυχή.
Τις γενικές δυσχέρειες επέτεινε ακόμη περισσότερο η εμπλοκή της Ελλάδας στα συμμαχικά της πλαίσια, πράγμα που ανάγκαζε τις εκάστοτε Ελληνικές Κυβερνήσεις να συμπλέουν με απόψεις άσχετες προς τον χαρακτήρα του θέματος και να τοποθετούν ενίοτε τα ευρύτερα συμμαχικά συμφέροντα υπεράνω των εθνικών. Το πνεύμα αυτό της διαλλακτικότητας δημιουργούσε πολλές φορές πιεστικές καταστάσεις στον Κυπριακό παράγοντα κι έκανε το θέμα να παρεκκλίνει από την πορεία του…».
Γι΄ αυτό δεν φτάσαμε ποτέ στο στόχο της ΕΝΩΣΗΣ, αλλά σε μια απόλυτα εξαρτημένη από τους ξένους ανεξαρτησία… Για τούτο χάσαμε την πυξίδα κι αλλάξαμε την πορεία μας!
Του Δρα Αυγουστίνου (Ντίνου) Αυγουστή, ακαδημαϊκού
