Το πλήρες κείμενο του άρθρου, λόγω της έκτασής του, δεν θα ήταν δυνατό να δημοσιευθεί στην εφημερίδα. Με αφορμή τη λήγουσα ήδη επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση του Μαρξ, παραθέτω τις παρακάτω απόψεις περιοριζόμενος στην ανάλυση της ειδικής συνθετικής προσφυγής του στα διδάγματα του μεγαλυτέρου φιλόσοφου της αρχαιότητας, του Αριστοτέλη.
Ο Μαρξ από τα γυμνασιακά του χρόνια είχε εξαιρετική γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Το 1837 μετέφρασε τη Ρητορική του Αριστοτέλη.
Το 1841 κατέθεσε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «Η διαφορά της Δημοκρίτειας και Επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας». Στο μεγάλο έργο του «Το Κεφάλαιο», που από το 2013 έχει ανακηρυχθεί από την UNESCO ως «Μνημείο της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» έχει διάσπαρτα σημεία αναφοράς στο αριστοτελικό έργο.
Ασχολείται με την ανάλυση του Μεγάλου Σταγειρίτη για τη διπλή «χρήση» του εμπορεύματος και την χρησιμοποιεί στη δική του ανάλυση για την «ανταλλαγή». Εγκύπτει με το ίδιο ενδιαφέρον στην ανάλυση της «αξίας». Επίσης για τη διάκριση του Αριστοτέλη μεταξύ της οικονομικής και χρηματιστικής οικονομίας παραθέτει ολόκληρα χορεία του αριστοτελικού έργου.
Περιορίζομαι μόνο στο μέρος που αφορά στο σπουδαιότατο θέμα της εκμηχάνισης της παραγωγής και του αυτοματισμού που οραματίσθηκε ο Αριστοτέλης και ερεύνησε ειδικότερα ο Μαρξ.
Στο 13ο κεφάλαιο του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου (σελ. 373 -374 της έκδοσης ΚΨΜ (2016 με μετάφραση Θανάση Γκούρα και επιμέλεια του ιδίου με Θωμά Νουτσόπουλο) παραθέτει το εξής χορείο από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη (Πολιτ. 1, 4, 1253β, 34):
«Εάν - ονειρευόταν ο Αριστοτέλης ο μεγαλύτερος διανοητής της Αρχαιότητας - μπορούσε κάθε εργαλείο να επιτελεί το έργο του εκτελώντας κάποια διαταγή ή προαισθανόμενο τη διαταγή, όπως λένε ότι έκαναν τα αγάλματα του Δαιδάλου ή οι τρίποδες του Ηφαίστου για τους οποίους λέει ο ποιητής ότι αυτομάτως εμφανίζονταν στο χώρο της συνέλευσης των θεών, και αν οι σαΐτες ύφαιναν από μόνες τους και οι χορδές της κιθάρας έπαιζαν από μόνες τους, τότε ούτε οι αρχιτέκτονες θα χρειάζονταν υπηρέτες ούτε οι ελεύθεροι δούλους».
Ο Μαρξ χρησιμοποιεί το όραμα του Αριστοτέλη και προσθέτει και ένα ποίημα του Αντιπάτρου από τη Θεσσαλονίκη που επινοεί τους υδροκίνητους αλευρόμυλους. Το παραλείπω λόγω έλλειψης χώρου. Προβαίνει σε ανάλυση των αποτελεσμάτων του αυτοματισμού. Εμπνεόμενος από το προμηθεϊκό στοιχείο που υπήρχε στη διδακτορική του διατριβή, αλλά συνεχίζεται και στο ωριμότερο έργο του, αναλύει τις προϋποθέσεις που χρειάζονται για την απελευθέρωση του ανθρώπου από την εκμετάλλευση με τη χρήση της υψηλής τεχνολογίας και τη δυνατότητα απόλαυσης του ελεύθερου χρόνου του.
Είναι φανερό ότι πρόβλημα ανεργίας δεν θα υπήρχε εάν η εργάσιμη ημέρα μειώνονταν στα όρια που η σύγχρονη παραγωγικότητα εργασίας επιβάλλει. Η ανατροπή της σχέσης αναγκαίου χρόνου και υπερεργασίας θα έδινε τη δυνατότητα σε εκατομμύρια εργαζόμενους που έχουν στη διάθεσή τους ελεύθερο χρόνο όπως και ο ελεύθερος Αθηναίος να ασχολούνται με τη φιλοσοφία και την πολιτική.
Το όραμα του Αριστοτέλη για την απελευθέρωση των δούλων με τη χρήση του αυτοματισμού έδωσε στον Μαρξ τη δυνατότητα να επεξεργασθεί το ζήτημα της ανάπτυξης των μέσων παραγωγής που αποτελεί τη βάση για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Τα αναπτυγμένα όμως μέσα παραγωγής πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά τρόπο που να επιτυγχάνεται η απαλλαγή από την εκμετάλλευση. Ο Μαρξ ακόμη και κατά την εποχή της 1ης βιομηχανικής επανάστασης (ανακάλυψη και εφαρμογή του ατμού) τόνιζε ότι «ο πραγματικός πλούτος της κοινωνίας είναι ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου».
Σήμερα το όραμα του Αριστοτέλη γίνεται πραγματικότητα με την 4η Βιομηχανική Επανάσταση που επιφέρει τεκτονικές αλλαγές στην καθημερινότητά μας. Η ανάπτυξη όμως της χρήσης των ρομπότ και των ψηφιακών τεχνολογιών απαιτεί την εκπόνηση προγραμμάτων που θα εξοβελίζουν την εφαρμογή των κανόνων της αγοράς και θα θέτουν προτεραιότητες εξυπηρέτησης των κοινωνικών αναγκών.
Ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Τζιμ Γιογκ Κιμ στη Σύνοδο για την Παγκόσμια Διακυβέρνηση που πραγματοποιήθηκε στο Ντουμπάι προειδοποίησε τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου ότι η επέλαση των ρομπότ στην αγορά εργασίας θα προκαλέσει μέχρι το 2022 απώλεια θέσεων εργασίας 150 εκατομμυρίων ατόμων. Για το 2030 υπολογίζεται ότι θα χάσουν την εργασία τους 800 εκατομμύρια άτομα, το 1/5 του σημερινού παγκόσμιου δυναμικού.
Η 4η βιομηχανική επανάσταση ενώνει όλες τις τεχνολογίες της ρομποτικής, τεχνητής νοημοσύνης, γενετικής, βιοτεχνολογίας, μοριακής βιολογίας, τρισδιάστατης εκτύπωσης κ.λπ. Οι αλλαγές που θα επέλθουν θα πυροδοτήσουν μια εργασιακή επανάσταση διαφορετική από τις προηγούμενες, θα μεταμορφώσουν το σύστημα παραγωγής και κατανομής των αγαθών με νέες μορφές διακυβέρνησης.
Ο Στήβεν Χόκινγκ έχει επισημάνει ότι η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης χωρίς έλεγχο μπορεί να καταλήξει να είναι πιο επικίνδυνη από τα πυρηνικά όπλα. Είπε επίσης: «Δεν φοβάμαι τα ρομπότ. Τον καπιταλισμό φοβάμαι». Τα πλεονεκτήματα των μέχρι τώρα τριών βιομηχανικών επαναστάσεων (ατμού, ηλεκτρισμού και μαζικής παραγωγής, και ηλεκτρονικής - πληροφορικής) τα καρπώθηκαν κυρίως οι κυρίαρχες ελίτ, εντείνοντας την ανισοκατανομή του εισοδήματος και παράγοντας υψηλή ανεργία. Όπως είναι γνωστό, το 2017 το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατείχε το 50% του παγκόσμιου πλούτου. Η τελευταία έκθεση του ΟΗΕ αναφέρει ότι 811 εκατομμύρια κινδυνεύουν να χάσουν τη ζωή τους από πείνα και ότι οι αριθμοί αυξήθηκαν την τελευταία τριετία παρά το γεγονός ότι υπήρξε μείωση την προηγούμενη δεκαετία. Δεν πρόκειται μόνο για φτώχεια. Γι' αυτήν είναι αρκετή η ενημέρωση ότι 2 δισεκατομμύρια 800.000 άνθρωποι ζουν με λιγότερο από 2 δολάρια την ημέρα. Στο πλούσιο Γιοχάνεσμπουργκ 5 εκατομμύρια ζουν με 1 δολάριο την ημέρα.
Ο Τομά Πικετί συγγραφέας του περίφημου έργου «Το Κεφάλαιο του 21ου αιώνα» μετά από μελέτες δεκαετιών αποφάνθηκε ότι: «Εφ' όσον το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου υπερβαίνει διαρκώς τον ρυθμό αύξησης της παραγωγής του εισοδήματος όπως συνέβαινε ως τον 19ο αιώνα και απειλεί να ξαναγίνει κανόνας του 21ου αιώνα, ο καπιταλισμός θα παράγει μηχανικά ανισότητες αφόρητες και αυθαίρετες υποσκάπτοντας τις αρχές της αξιοκρατίας στις οποίες θεμελιώνονται οι δημοκρατικές μας κοινωνίες (σελ. 15). Ο Μαρξ πάντα επίκαιρος. Όποιοι τον θεωρούν «ξεπερασμένο» ή τον αγνοούν εντελώς ή έχουν διαβάσει άλλους γι' αυτόν και όχι τον ίδιο. Απάντηση ωστόσο δίνει το γνωστό περιοδικό παγκόσμιας εμβέλειας Economist το οποίο στο τεύχος του της 13ης Μαΐου 2017 αναφερόμενο στο μαρξικό έργο προτρέπει τους πολιτικούς να το διαβάζουν διότι, όπως γράφει «... τα περισσότερα από όσα είπε φαίνεται ότι όντως αποκτούν μεγαλύτερη αξία όσο περνά ο χρόνος». Στη συνέχεια αναφέρει τέσσερις βασικές παραδοχές της μαρξικής ανάλυσης που δικαιώνονται στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Περιορίζομαι στη συμπυκνωτική αναφορά τους: η τάξη των καπιταλιστών θα συγκροτείται ολοένα και περισσότερο όχι από δημιουργούς του πλούτου αλλά από προσοδοθήρες - ραντιέρηδες. Ο καπιταλισμός γίνεται πιο συγκεντρωτικός δημιουργώντας μονοπωλιακές καταστάσεις που θα κυριαρχούνται από τη χρηματική οικονομία ανευθυνότητας που γεννά τις κρίσεις. Η εξαθλίωση των φτωχότερων στρωμάτων επιτείνεται με τις ανισότητες. Συμπερασματικά ο Economist δέχεται ότι η μαρξική ανάλυση δικαιώνεται.
Για να κατανοήσουμε στο βάθος τον σύγχρονο κόσμο θα μπορούσε να είναι σημαντικά περισσότερο και από το να σταθούμε σε ορισμένες προγνώσεις του Μαρξ που επαληθεύθηκαν, να εμβαθύνουμε στα θεωρητικά προβλήματα, που είναι παρόντα στη σκέψη του επειδή αντανακλούν προβληματικές της νεωτερικότητας και παραμένουν δραματικά ανοιχτές.
Το όραμα του Αριστοτέλη και η διδασκαλία του Μαρξ συναντιούνται περισσότερο από ποτέ στην εποχή μας.
Πηγές
1) Αριστοτέλης Πολιτικά 1,4,1253β, 34
2) Κ. Μαρξ: Το Κεφάλαιο 1ος τόμος, εκδόσεις ΚΨΜ
3) Παναγ. Κονδύλη: «Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα»
4) Terry Eagleton: «Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο»
5) Thomas Piketty: «Το κεφάλαιο στόν 21ου αιώνα»
6) Έλλη Παππά, Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς στο Κεφάλαιο του Μάρξ.
Από τον Γιάννη Διαμαντή
