Ωστόσο στάθηκε, ακόμα και για τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους, πολύ δύσκολο να την ορίσουν. Ο Σωκράτης λέει στο διάλογο «Γοργία» ότι σώφρων είναι εκείνος που είναι «άρχοντας του εαυτού του», αυτός δηλαδή που είναι μετρημένος, έχει αυτοκυριαρχία και ελέγχει τα πάθη του. Ο Πλάτωνας, που την θεωρούσε το πνευματικό θεμέλιο όλων των άλλων αρετών, έλεγε ότι είναι να γνωρίζει κανείς τη θέση του, να έχει τη σωστή άποψη για τον εαυτό του και να πράττει ό,τι είναι κατάλληλο για αυτόν (τα εαυτού πράττειν), χωρίς όμως να αδιαφορεί για τα κοινά της πόλης. Ο Αριστοτέλης την όριζε ως την ικανότητα κάποιου να ελέγχει τις επιθυμίες του, «του κρατείν των επιθυμιών».
Στο πέρασμα των χρόνων η έννοια της σωφροσύνης άλλαζε συχνά. Για παράδειγμα σε παλιότερες εποχές θεωρούνταν αρετή κυρίως των γυναικών που έπρεπε να είναι αμέμπτου ηθικής και μετρημένες στη συμπεριφορά τους, ενώ οι άντρες έπρεπε να παραμένουν αγέρωχοι. Σήμερα ως σωφροσύνη ορίζεται γενικά η αυτογνωσία, η σωστή και με τάξη συμπεριφορά. Σημαίνει επίσης να κοιτά κανείς την δουλειά του, να αποφεύγει την άξεστη συμπεριφορά και να έχει ευγένεια και σεβασμό απέναντι στους άλλους.
Πρόκειται για μια αρετή που οι περισσότεροι από εμάς θα συμφωνήσουμε ότι απουσιάζει δυστυχώς από τη σημερινή κοινωνία. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει όλοι μας σε καθημερινές απλές διαφωνίες, το ελληνοπρεπέστατο «ξέρεις ποιος είμαι εγώ» , κάτι που υποδηλώνει παντελή έλλειψη αυτογνωσίας και σωφροσύνης. Οι πιο δύσκολες λέξεις- φράσεις για τον σημερινό Ελληνα, είναι: «φταίω», «δεν ξέρω» και «συγγνώμη». Όλοι έχουν άποψη για όλα και όλοι ξέρουν πάντα κάτι περισσότερο και καλύτερο από τον διπλανό τους. Κάποτε ένας ξένος διπλωμάτης είχε πει αστειευόμενος, ότι η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες που δεν μπορεί κανείς να κάνει κατασκοπεία, γιατί όλοι μιλούν για όλα.
Την παντελή έλλειψη σωστής συμπεριφοράς και αμοιβαίου σεβασμού μπορεί κανείς τη διαπιστώσει παρατηρώντας την καθημερινότητα των Ελλήνων. Στον τρόπο που παρκάρουν αλλά και οδηγούν το αυτοκίνητό τους στον δρόμο, τον σεβασμό που δείχνουν στους πεζούς στη διασταύρωση των φαναριών, στο καθαρά ελληνικό φαινόμενο του κορναρίσματος των πίσω αυτοκινήτων όταν ανάβει πράσινο και στις φράσεις που το συνοδεύουν. Στον τρόπο που διαχειριζόμαστε τα σκουπίδια μας όταν περπατάμε στον δρόμο και τα πετάμε στο έδαφος, ενώ ο κάδος απορριμμάτων είναι ένα μέτρο δίπλα μας. Στον τρόπο που σεβόμαστε τα δημόσια κτίρια και χώρους, που δεν έχουμε κανένα πρόβλημα να τα καταστρέψουμε, γράφοντας τα αρχικά μας ή ανώνυμα στιχάκια αγάπης.
Το πλέον ανησυχητικό είναι ότι οι παραπάνω συμπεριφορές δεν παρατηρούνται μόνο σε μία ηλικιακή ομάδα, αλλά σε όλες τις ηλικιακές βαθμίδες και αυτό δείχνει ένα γενικότερο έλλειμμα παιδείας, οργάνωσης και ελέγχου, ατομικού και κοινωνικού. Το πιο περίεργο όμως είναι ότι οι ίδιοι άνθρωποι, όταν περάσουν τα σύνορα της χώρας και βρεθούν σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα, αυτόματα γίνονται απόλυτα νομοταγείς, έχουν υπεύθυνη συμπεριφορά και αυτό δείχνει ότι έχουν επίγνωση του τι πρέπει να πράξουν και στη δική τους χώρα. Απλά, εντελώς ακατανόητα επιλέγουν την πιο δύστροπη συμπεριφορά για την καθημερινότητά τους στη χώρα τους. Ίσως η απάντηση να είναι στο ότι στη συμπεριφορά του σύγχρονου Ελληνα υπάρχουν βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις, στερεότυπα, νοοτροπίες που ρυθμίζουν την καθημερινότητά του και που επιβάλλεται να αναζητηθούν και να εξαλειφθούν.
Τελειώνοντας αξίζει να θυμηθούμε πώς ορίζει την αρετή ο Αριστοτέλης. Στα Ηθικά Νικομάχεια (σημ. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, πρόκειται για ένα από τα δέκα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφεί στην ιστορία της ανθρωπότητας), γράφει:
«Της τελείας ἀρετῆς εἴδη ἐστὶ τέτταρα ἓν μὲν φρόνησις͵ ἓν δὲ δικαιοσύνη͵ ἄλλο δ΄ ἀνδρεία͵ τέταρτον σωφροσύνη. τούτων ἡ μὲν φρόνησις αἰτία τοῦ πράττειν ὀρθῶς τὰ πράγματα ἡ δὲ δικαιοσύνη τοῦ ἐν ταῖς κοινωνίαις καὶ τοῖς συναλλάγμασι δικαιοπραγεῖν ἡ δὲ ἀνδρεία τοῦ ἐν τοῖς κινδύνοις καὶ φοβεροῖς μὴ [ἐξίστασθαι] τρεῖν(δεν το βάζω στα πόδια)͵ ἀλλὰ μένειν• ἡ δὲ σωφροσύνη τοῦ κρατεῖν τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ ὑπὸ μηδεμιᾶς ἡδονῆς δουλοῦσθαι͵ ἀλλὰ κοσμίως ζῆν. τῆς ἀρετῆς ἄρα τὸ μέν ἐστι φρόνησις͵ ἄλλο δικαιοσύνη͵ τρίτον ἀνδρεία͵ τέταρτον σωφροσύνη. Περί διαιρέσεων, λατ. (De divisiones).
Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο
