Αναρωτιέμαι ποια κακοδαιμονία μας διατρέχει ως λαό και ποτέ δεν μαθαίνουμε, ούτε καν από τους νεκρούς μας. Είναι θλιβερό που χάθηκαν ανθρώπινες ζωές κι ακόμη πιο θλιβερό που αυτοί οι άνθρωποι θυσιάζονται στον βωμό μιας κακής νοοτροπίας, που θάβει ζωές, νοικοκυριά, επιχειρήσεις και οικονομίες.
Η νοοτροπία στην οποία αναφέρομαι και η οποία βρίσκεται πολύ βαθιά ριζωμένη στον πυρήνα της ελληνικής κοινωνίας, είναι το να λειτουργούμε με γνώμονα το ατομικό μας συμφέρον ή το συμφέρον των «δικών» μας, αγνοώντας οτιδήποτε πέρα από αυτό. Με κριτήριο τα παραπάνω, είναι απλό να χτίσουμε πάνω σε ένα ρέμα, αφού προηγουμένως έχουμε λαδώσει έναν υπάλληλο της πολεοδομίας και αφού εκ των υστέρων έχουμε νομιμοποιήσει το αυθαίρετο με τους απίστευτους νόμους που κατά καιρούς ψηφίζει η ελληνική Βο(υ)λή.
Είναι λοιπόν ενδεικτικό, χτίζουμε τα ρέματα επειδή δεν συμμορφωνόμαστε στους νόμους και στην κοινή λογική, επειδή δεν σκεφτόμαστε σε βάθος χρόνου, αλλά κοντόφθαλμα και λειτουργούμε ατομικιστικά δίχως σεβασμό προς τη φύση και τον συνάνθρωπο. Όχι μόνο δηλαδή λειτουργούμε δίχως ήθος, αλλά ούτε καν συμμορφωνόμαστε στην κοινωνική ηθική και τον νόμο. Οι Έλληνες, εξάλλου, έχουμε μια κακή σχέση με τον νόμο και μια διαρκή άρνηση προς αυτόν. Ως επί το πλείστον αντιμετωπίζουμε τον νόμο σαν κάτι που έρχεται απ’ έξω, τιμωρητικά παρά σαν μια εσωτερικευμένη διαδικασία που προστατεύει την κοινωνική συνοχή. Αντιμετωπίζουμε, δηλαδή, τους νόμους και τους θεσμούς ως apriori εχθρικούς, γι’ αυτό και τους επικαλούμαστε μόνο όταν μας «συμφέρει». Έτσι όταν κάποιος βιώνει μια καταστροφή, εκτός από θλίψη και έντονο άγχος, αισθάνεται και έντονο θυμό προς τους εμπλεκόμενους φορείς και τα πρόσωπα, όπως για παράδειγμα προς τους μηχανικούς, προς την πολιτεία για τις παρεμβάσεις στη διαχείριση της κρίσης, προς τον Θεό, προς τη μοίρα… Ποτέ όμως προς τον εαυτό του.
Δυστυχώς όμως οι ατομικιστικές συμπεριφορές καταργούν τη συλλογικότητα, απειλούν την κοινωνική συνοχή και εν τέλει είναι «αντιοικονομικές» και επιζήμιες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο ατομικισμός δεν λαμβάνει υπόψη του τους υπόλοιπους, ουσιαστικά όμως, ούτε και το ίδιο το άτομο ωφελεί. Αυτή ακριβώς η εστίαση στην ατομικότητα μπορεί να επιτευχθεί με θετικό τρόπο, μόνο στην περίπτωση που επικεντρωθούμε στο άτομό μας βελτιώνοντάς το, μόνο αν πιστέψουμε αυτό που έλεγε ο Καζαντζάκης: «Ν΄ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δεν σωθεί, εγώ φταίω». Ίσως, εάν ο καθένας σκεφτόταν πως μόνο αυτός φταίει και έπαιρνε την ευθύνη, να άλλαζε και η κοινωνία μας. Αντί αυτού έχουμε μάθει από πολύ μικροί να αποποιούμαστε τις ευθύνες και όλα να τα βάζουμε κάτω από το χαλί. Ωστόσο όλα όσα σκεπάζουμε και όλα όσα υπόγεια μέσα μας «μπαζώνουμε» μπορούν να μετατραπούν σε φουσκωμένα ποτάμια που κάποια στιγμή θα ξεχειλίσουν την οργή τους.
Πίσω από μια μικρή ή μεγάλη καταστροφή (φυσική, ατομική, οικογενειακή, κοινωνική) καθήκον μας είναι να αναζητούμε ο καθένας χωριστά τη δική του ευθύνη, να μάθουμε να αναζητούμε την αλήθεια δίχως να χρειάζεται να παραποιούμε την πραγματικότητα προκειμένου να την αντέξουμε. Σε αυτό το πνεύμα και σε συμβολικό επίπεδο δεν μπορούμε να χτίζουμε τη ζωή μας με προχειρότητα και μετά κλαίγοντας πάνω στα συντρίμμια της να αναζητούμε τις ευθύνες αλλού. Όπως δεν μπορούμε να χτίζουμε τις σχέσεις μας πάνω σε ρωγμές που δεν επουλώσαμε, αλλά μπαζώσαμε πρόχειρα.
Η ίδια προβληματική στάση με την οποία αντιμετωπίζουμε τα εξωτερικά συμβάντα, χαρακτηρίζει και το πώς φερόμαστε στα εσωτερικά ζητήματα. Ειδικότερα, χτίζουμε τις ζωές μας όπως ακριβώς χτίζουμε και τα σπίτια μας πάνω σε μπαζωμένα ρέματα. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε τις αντιστοιχίες και τους συμβολισμούς επειδή αυτό που κατασκευάζουμε εξωτερικά έχει το ίδιο εσωτερικό αντίκρισμα.
Ο θεμέλιος λίθος στον αντίποδα του «ωχαδελφισμού» είναι η ευθύνη. Η έγκαιρη ανάληψη της τελευταίας, όταν ο κίνδυνος είναι ορατός ή όταν απλώς τον υποψιαζόμαστε, λειτουργεί προστατευτικά και μας βοηθά να αποφεύγουμε τις κακοτοπιές. Τις περισσότερες φορές, βέβαια, γνωρίζουμε πως αυτό που κάνουμε μπορεί να έχει δυσάρεστες συνέπειες, αλλά επειδή μας βολεύει ή μας ευχαριστεί επιλέγουμε να το κάνουμε. Επειδή, εντούτοις, πολύ εύκολα τα δεδομένα μπορεί να γίνουν ζητούμενα πρέπει να μάθουμε να αναλαμβάνουμε την ευθύνη και να λειτουργούμε προνοητικά, δίχως να θυματοποιούμε τον εαυτό μας, αναζητώντας αποδιοπομπαίους τράγους να πληρώσουν το μάρμαρο.
Δεν νομιμοποιούμαστε λοιπόν ούτε ως πολίτες, ούτε ως άτομα να λειτουργούμε ανεύθυνα και ανώριμα, γιατί αυτό οδηγεί σε δυσάρεστες συνέπειες. Η φαντασίωση πως κάποιοι άλλοι φταίνε ή πως κάποιοι άλλοι θα μας σώσουν είναι μια ανώριμη στάση απέναντι στη ζωή. Αντιθέτως, όταν επιτρέπουμε να γίνουν εσωτερικές διεργασίες και αναλαμβάνουμε την ευθύνη που μας αναλογεί μας δίνεται η δυνατότητα ακόμη κι αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα γεγονότα, να αλλάξουμε τη στάση μας απέναντι σε αυτά. Συγκεκριμένα, η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης, μας κάνει πιο δυνατούς και μας επιτρέπει να δράσουμε, ενώ η άρνησή της μας αποδυναμώνει και μας ακινητοποιεί.
Για να ανακάμψουμε λοιπόν ως κοινωνία χρειάζεται, αφού πρώτα κοιταχτούμε στον καθρέπτη, να προσπαθήσουμε ο καθένας προσωπικά να αλλάξουμε νοοτροπία, να ελέγχουμε περισσότερο τον εγωκεντρισμό μας και να μάθουμε να λειτουργούμε περισσότερο ως υπεύθυνοι πολίτες κι ως υπεύθυνοι άνθρωποι.
Πρώτα μπαζώσαμε τις ψυχές μας και μετά τα ρέματα…
* Του Γιώργου Γιαννούση, ψυχοθεραπευτή, οικογενειακού θεραπευτή, διδάκτορα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, info@nhmacenter.gr
