Η ρευστότητα αυτή δημιουργεί νέα ερωτήματα και νέες συνθήκες για τον σκοπό και τον ρόλο της οικογενειακής συμβίωσης. Γιατί αποτελούμε οικογένεια, τι μας κρατάει μαζί, ποιοι είναι οι ρόλοι μας; Η ασάφεια στις απαντήσεις των παραπάνω ερωτημάτων δημιουργεί αναπόφευκτα διαπροσωπικές και ενδο-προσωπικές συγκρούσεις. Από τις μεταλλάξεις της οικογένειας προκύπτουν αντιφάσεις και ανισορροπίες, ειδικά μεταξύ των γενεών, οι οποίες διοχετεύονται στις ενδοοικογενειακές συναλλαγές, δημιουργώντας εμπλοκές στην επικοινωνία.
Οι παραδοσιακές νόρμες σπάνε, το παλιό με το νέο συγκρούονται, ούτως ώστε ο σκοπός της οικογένειας αλλάζει και μαζί του αλλάζουν οι αξίες και οι ρόλοι των μελών της. Γιατί παντρευόμαστε; Τι εξυπηρετεί ο γάμος; Ποια είναι η θέση του στη σύγχρονη κοινωνία; Για τις γενιές των αρχών του προηγούμενου αιώνα, η δημιουργία οικογένειας είχε έναν υπαρξιακό προσανατολισμό. Ήταν, δηλαδή, ο προορισμός του ανθρώπου. Για την αμέσως επόμενη γενιά -τη μεταπολεμική- η δημιουργία οικογένειας ανταποκρινόταν στο αίτημα για την απόκτηση παιδιών. Εκεί ακριβώς χτίστηκε και ο παιδοκεντρικός χαρακτήρας της ελληνικής οικογένειας. Στις μέρες μας κυρίαρχο στοιχείο για την δημιουργία οικογένειας είναι το αίτημα για συντροφικότητα.
Ο λόγος για τον οποίο δημιουργούμε οικογένεια και το νόημα που της δίνουμε είναι σημαντικός και καθορίζει τη λειτουργία της. Από το νόημα είναι που απορρέουν οι οικογενειακές αξίες, δηλαδή το τι μας κρατά μαζί. Αν αυτό είναι τα παιδιά, κρατά μαζί το ζευγάρι το να μοχθεί για να τα μεγαλώσει. Αν είναι η συντροφικότητα τότε την οικογένεια κρατά ζωντανή η επικοινωνία στο ζευγάρι. Τα παραπάνω καθορίζουν άρρηκτα το οικογενειακό κλίμα και μπορούν να δημιουργήσουν ένα χάρτη λειτουργικότητας. Αυτό το χάρτη τον έχουμε ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε, προκειμένου να ορίσουμε τις προσωπικές και οικογενειακές μας συντεταγμένες.
Η οικογένεια ορίζεται από την αλληλεξάρτηση, την αλληλοσυσχέτιση και τη συναλλαγή μεταξύ των μελών της. Εκεί δημιουργούνται οι οικείες και πολύ ισχυρές ανθρώπινες σχέσεις. Εκεί διαδραματίζεται η σημαντικότερη, ίσως, σχέση στην εποχή και τον πολιτισμό μας, αυτή μεταξύ του ζευγαριού, του άντρα και της γυναίκας. Η οικογένεια οριοθετεί την ύπαρξή μας με διττό τρόπο. Καταρχάς, επειδή μέσα σε μια οικογένεια έχουμε γεννηθεί και διαμορφώσει την προσωπικότητά μας και δευτερευόντως, διότι με άξονα την ίδια περνούμε από τις διάφορες φάσεις της ζωής μας, ξεκινώντας από τη γέννηση και καταλήγοντας στο θάνατο.
Το οικογενειακό πλαίσιο που ορίζεται από τον σκοπό, τις αξίες και τους ρόλους, διέπετε από κάποιους παράγοντες λειτουργικότητας. Ο πρώτος παράγοντας είναι τα όρια, η έννοια των οποίων είναι σύνθετη και αφορά όχι μόνο τους κανόνες, αλλά κυρίως τα «πιστεύω» και τις αξίες που πλαισιώνουν την οικογένεια. Τα όρια συνιστούν ένα αξιακό και κανονιστικό σύστημα που διαπερνάτον τρόπο επικοινωνίας – συνειδητής και ασυνείδητης – και τη γενικότερη συμπεριφορά των μελών της οικογένειας. Για τη σωστή λοιπόνοικογενειακή λειτουργία πρέπει να είναι ξεκάθαρα και καλά καθορισμένα. Το σπάσιμο των ορίων δημιουργεί προβλήματα στην επικοινωνία και κακές οικογενειακές σχέσεις. Παράδειγμα είναι τα άκαμπτα όρια ή τα πολύ ελαστικά και οι τριγωνοποιημένες σχέσεις, όταν, λόγου χάρη, η μητέρα κάνει παράπονα στον γιο, για τον πατέρα του.
Ο δεύτερος παράγοντας λειτουργικότητας είναι η επικοινωνία. Το τι επικοινωνούμε και πώς μπορεί να γίνει αντιληπτό από τους άλλους δεν είναι αυτονόητο και απαιτεί πολύ κόπο. Γι’ αυτό άλλωστε τα περισσότερα προβλήματα στις οικογενειακές σχέσεις είναι προβλήματα κακής επικοινωνίας.
Τρίτος στη σειράπαράγοντας είναι το συγκινησιακό κλίμα. Τα μέλη τηςοικογένειας,και κυρίως οι άντρες, δεν έχουν μάθει να επικοινωνούν τα συναισθήματά τους εύκολα. Τα συναισθήματαόμως πρέπει να ρέουν. Σε αντίθετη περίπτωση σταματά η επικοινωνία, το άτομο μαραίνεται και συρρικνώνεται (συναισθηματικά και κοινωνικά).
Ο επόμενος παράγοντας λειτουργικότητας είναι η επίγνωση και η ανάληψη της ευθύνης για τους στόχους κάθε φάσης ζωής. Το έργο μιας οικογένειας διαφοροποιείται ανάλογα με τη φάση στην οποία βρίσκεται. Τα διάφορα στάδια της οικογένειας ξεκινούν από τη γνωριμία του ζευγαριού, τον γάμο, την τεκνοποίηση, το μεγάλωμα των παιδιών, την αυτονόμησή τους -κυρίως τη συναισθηματική-, το ξαναντάμωμα του ζευγαριού χωρίς τα παιδιά, τα γηρατειά, τον θάνατο. Πολλές οικογένειες αδυνατούν να αλλάζουν φάση ζωής με λειτουργικό τρόπο, όπως λόγου χάρη όταν δεν επιτρέπουν την αυτονόμηση των παιδιών τους.
Τελευταίος, είναι η ηγεσία και η ιεραρχία της οικογένειας. Στην οικογένεια κάποιος πρέπει να ηγείται. Παραδοσιακά ήταν ο άντρας. Σήμερα ο ρόλος αυτός περνάει εναλλάξ στο ζευγάρι και συναντάται αρκετά διαφοροποιημένος. Ποτέ βέβαια δεν πρέπει να ηγείται το παιδί. Η οικογένεια δεν είναι ένα «δημοκρατικό» σύστημα. Υπάρχει μία σαφώς νοούμενη ιεραρχία και διαφοροποίηση των ρόλων μεταξύ γονιών και παιδιών. Ρόλος των γονιών είναι να καθοδηγούν και να εκπαιδεύουν τα παιδιά τους προς την ανεξαρτησία και ρόλος των παιδιών είναι να εκπαιδευτούν και να αναλάβουν τη δική τους ευθύνη, μετά την ενηλικίωση.
Τελικά η οικογένεια λειτουργεί σαν ένα ζωντανό κύτταρο που συνεχώς αλλάζει μαζί με τις φάσεις ζωής που διανύει. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαρκώς ανανεώνουμε τα συμβόλαια των σχέσεων.
Για να είναι λειτουργική η οικογένεια χρειάζεται να ορίζουμε συνεχώς το γιατί είμαστε μαζί, να έχουμε ξεκάθαρα όρια σχετικά με τις αξίες και τους κανόνες που στηρίζουν το οικογενειακό σύστημα και να ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες κάθε φάσης ζωής με υπευθυνότητα και ευελιξία.
Του Γιώργου Γιαννούση
ψυχοθεραπευτή,
οικογενειακού θεραπευτή,
διδάκτωρα
του Πανεπιστημίου
Θεσσαλίας
info@nhmacenter.gr
