Το σημερινό σημείωμα έχει μια μικρή αλλά ενδιαφέρουσα ιστορία. Προ μηνών είχε δημοσιευθεί στη στήλη αυτή φωτογραφία και περιγραφή του αρχοντικού του στρατηγού Ιωάννη Άρτη το οποίο βρισκόταν στην οδό Αγίου Νικολάου[1], απέναντι από το προαύλιο του ομώνυμου ναού. Η φωτογραφία συνοδευόταν και από κάποιες πληροφορίες γύρω από την προσωπικότητα του θρυλικού απελευθερωτή της Καστοριάς και της Φλώρινας από τους Τούρκους το 1912. Το άρθρο αυτό έγινε γνωστό μέσω της ηλεκτρονικής μορφής της εφημερίδας από τους απογόνους του Άρτη στην Αθήνα, οι οποίοι φρόντισαν άμεσα να έλθουν σε επικοινωνία με τον συγγραφέα του κειμένου. Από την επικοινωνία αυτή αποκαλύφθηκε ολόκληρη η πορεία της ιστορικής οικογένειας Άρτη, η οποία εγγίζει τις τρεις εκατονταετίες. Η διαδρομή της έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για την πόλη μας, επειδή ο στρατηγός Άρτης από τη στιγμή που μετατέθηκε στη Λάρισα το 1900 πολιτογραφήθηκε Λαρισαίος, εν συνεχεία νυμφεύθηκε Λαρισαία κόρη, δραστηριοποιήθηκε κοινωνικά, απεβίωσε και ενταφιάσθηκε εδώ.
Οι απαρχές της οικογένειας Άρτη ανιχνεύονται περί τα μέσα του 18ουαιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Γενάρχης θεωρείται ο Θεόφιλος ο Εξοχότατος[2]. Είχε σπουδάσει ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας και μετά την απόκτηση του διπλώματος εγκαταστάθηκε στην Πόλη όπου εξασκούσε το επάγγελμά του. Νυμφεύθηκε την Μαρία Πολυγένη με την οποία απέκτησε δύο αγόρια, τον Χρύσανθο και τον Χρήστο. Όμως ο Θεόφιλος είχε την ατυχία να σκοτωθεί νεότατος σε κάποια συμπλοκή αστυνομικών με κακοποιούς που συνέβη στους δρόμους της αγοράς της Κωνσταντινουπόλεως. Τα δύο ορφανά παιδιά του Θεόφιλου ανέλαβε τότε να τα προστατεύσει ο αδελφός του Αβέρκιος, ο οποίος ήταν ηγούμενος σε κάποιο μοναστήρι της Ηπείρου. Φρόντισε μάλιστα να σπουδάσουν και τα δύο στην περίφημη Μεγάλη του Γένους Σχολή.
Ο πρώτος, ο Χρύσανθος, μετά τις σπουδές του ακολούθησε τον ιερατικό κλάδο. Αρχικά χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος και τοποθετήθηκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και αργότερα εκλέχθηκε μητροπολίτης Άρτης. Ο δεύτερος, ο Χρήστος γεννήθηκε το 1772, επιδόθηκε στα Γράμματα και ασχολήθηκε με την συγγραφή. Απολάμβανε μεγάλης εκτιμήσεως τόσο από τους Ρωμιούς της Κωνσταντινουπόλεως, τους οποίους και εξυπηρετούσε με πολλούς τρόπους, όσο και από τους Οθωμανούς με τους οποίους είχε πολύ καλές σχέσεις. Γι’ αυτό όταν ο Σουλτάνος έδωσε διαταγή να εξοντωθούν όλοι οι μορφωμένοι χριστιανοί της οθωμανικής αυτοκρατορίας, πληροφορήθηκε το γεγονός έγκαιρα από τους φίλους του Οθωμανούς. Εκ των πραγμάτων αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει κρυφά την Πόλη και μετά από πολλές περιπέτειες βρήκε καταφύγιο στον αδελφό του Χρύσανθο, ο οποίος όπως είδαμε ήταν μητροπολίτης Άρτης. Επειδή βέβαια δεν μπορούσε να χρησιμοποιεί το όνομά του, αναγκάσθηκε να το αλλάξει και καλυπτόμενος ως αδελφός του Αγίου Άρτης από την επωνυμία της Μητροπόλεως της οποίας πνευματικός ποιμένας ήταν ο Χρύσανθος, έμεινε τελικά η ονομασία του Χρήστος Άρτης. Σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση φαίνεται ότι αυτή είναι η επικρατέστερη εκδοχή της μετονομασίας της οικογένειας σε Άρτη.
Μετά από λίγο ο μητροπολίτης Χρύσανθος θέλησε να εξασφαλίσει επαγγελματικά τον αδελφό του και γνωρίζοντας καλά την ευρυμάθεια και γλωσσομάθειά του, ήλθε σε επαφή με τον Αλή πασά των Ιωαννίνων με τον οποίο διατηρούσε καλές σχέσεις και τον έπεισε να τοποθετήσει τον Χρήστο Άρτη γραμματέα στο γραφείο του. Από την ισχυρή αυτή θέση έγινε πολύ αγαπητός στους χριστιανούς, τους οποίους διευκόλυνε σε πολλές περιπτώσεις, εκμεταλλευόμενος την εύνοια που του είχε δείξει από την αρχή ο Αλή πασάς, λόγω των πολλών προσόντων του.
Κάποια στιγμή ο Αλή πασάς θέλησε να αποκαταστήσει οικογενειακά τον γραμματέα του Χρήστο Άρτη και σκέφθηκε να τον προξενέψει σε μια από τις πολλές εγγονές του «άσπονδου»[3] φίλου του στο Μεσολόγγι Χρήστου Καψάλη. Χρησιμοποίησε λοιπόν τον Άρτη για να συνάψει φιλικές σχέσεις με τον Καψάλη, προτείνοντας να του δώσει για νύφη μια κόρη του γιου του Αποστόλη Καψάλη, την Ειρηνούλα. Μάλιστα προθυμοποιήθηκε να είναι παράνυμφος στον γάμο τους. Επειδή όμως αυτός για θρησκευτικούς και άλλους λόγους δεν μπορούσε να παραστεί, πρότεινε να τον εκπροσωπήσει, ο υποτακτικός στην αυλή του Θεόδωρος Γρίβας[4]. Η πρόταση έγινε δεκτή από την οικογένεια Καψάλη και ο Χρήστος Άρτης παρουσιάσθηκε ως εκλεκτός γαμπρός του Αποστόλη Καψάλη, φέρνοντας μαζί του πολλά και πλούσια δώρα του πασά προς τη νύφη. Το σπουδαιότερο όμως απ’ όλα ήταν το νυφικό που ράφτηκε ειδικά για την Ειρηνούλα, ένα χρυσοΰφαντο φόρεμα μεγάλης αξίας, το οποίο διασώζεται μέχρι σήμερα από τους απογόνους της οικογένειας Άρτη.
Ο γάμος του Χριστάκη[5] Άρτη με την Ειρήνη Καψάλη έγινε λίγες ημέρες μετά την άφιξη του γαμβρού στο Μεσολόγγι. Το ζευγάρι μετά τον γάμο εγκαταστάθηκε στο Μεσολόγγι και ο Χριστάκης χάρη στην φιλική συμπεριφορά και τους ευγενικούς τρόπους που έδειξε προς τους νέους συμπολίτες του, έγινε σύντομα αγαπητός και αποδεκτός απ’ όλους.
Η φωτογραφία η οποία συνοδεύει το κείμενο παριστάνει την Λαρισαία Νίνα Άρτη-Ξυραδάκη[7], κόρη του στρατηγού Ιωάννη Άρτη, να φορά το χρυσοκέντητο νυφικό φόρεμα της προγιαγιάς της Ειρηνούλας Άρτη-Καψάλη, σε κάποιον εορτασμό της μνήμης της Εξόδου του Μεσολογγίου[6] που εορτάζεται κάθε χρόνο την Κυριακή των Βαΐων.Η λήψη της φωτογραφίας αυτής τοποθετείται πριν το 1955, αφού η Νίνα Άρτη γνωρίζουμε ότι απεβίωσε το 1955 σε ηλικία 50 ετών και ενώ ο πατέρας της στρατηγός Άρτης ζούσε ακόμη. Το φόρεμα αυτό, αν και έχουν περάσει διακόσια περίπου χρόνια από την κατασκευή του, αφού έμεινε κρυμμένο και κατόρθωσε να διασωθεί από τις διάφορες πολιορκίες του Μεσολογγίου και αργότερα από την αιχμαλωσία της Ειρηνούλας Άρτη από τους Τούρκους, σώζεται μέχρι σήμερα σε καλή κατάσταση. Η ομορφιά του θαυμάζεται ακόμα και στις μέρες μας. Η τέχνη του στον τρόπο της ύφανσης και του κεντήματος, προσελκύει τους ειδικούς όλου του κόσμου, με αποτέλεσμα το νυφικό αυτό φόρεμα να αποτελεί πλέον ένα σπουδαίο μνημείο του νεώτερου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού.
Αλλά η ιστορική διαδρομή της οικογένειας Άρτη είναι τόσο πλούσια που θα χρειασθεί και ένα δεύτερο σημείωμα, αυτό της επόμενης Τετάρτης, για να ολοκληρωθεί.
[1].Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η κατοικία του στρατηγού Άρτη, εφ. «Ελευθερία» Λάρισα, φύλλο της 28ης Αυγούστου 2015.
[2].Στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο εκείνη, οι γιατροί διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες. Η μία ήταν οι εμπειρικοί του οποίους ονόμαζαν Ιατρούς και η άλλη κατηγορία ήταν εκείνοι που είχαν αποκτήσει δίπλωμα Πανεπιστημίου και ονομάζονταν Εξοχότατοι.
[3]. Σύμφωνα με τον Ιωάννη Άρτη, στις αναμνήσεις του οποίου βασίζονται ως επί το πλείστον οι περιγραφόμενες πληροφορίες για την ιστορία της οικογενείας του, ο Αλή πασάς βρισκόταν σε ψυχρότητα με τον πλούσιο και δυνατό Χρήστο Καψάλη και όπως πολύ συχνά συνήθιζε, όταν κάποιον δεν μπορούσε να τον εξοντώσει δυναμικά, του ζητούσε να γίνουν φίλοι, μέχρι να βρει την ευκαιρία να τον εξοντώσει «φιλικά». Το κείμενο των αναμνήσεων του Άρτη δημοσιεύθηκε το 2008 στο περιοδικό «Λιθοβουνιώτικα Νέα», με επιμέλεια του Δημήτρη Αλεξανδρή.
[4]. Θεόδωρος Γρίβας (1797-1862). Οπλαρχηγός στην Επανάσταση του 1821 και στρατιωτικός στις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους. Ήταν από το 1815 αρματολός στη Ρούμελη και αργότερα υπηρέτησε στην αυλή του Αλή πασά.
[5]. Λόγω της λεπτής σωματικής κατατομής που είχε και του μικρού αναστήματος, όλοι οι Μεσολογγίτες δεν τον αποκαλούσαν με το επώνυμό του Άρτης, αλλά τον προσφωνούσαν απλώς ως «Χριστάκη».
[6]. Ως γνωστόν η Έξοδος του Μεσολογγίου έλαβε χώρα την 10η Απριλίου του 1826.
[7]. Η Νίνα Άρτη παντρεύτηκε τον Γεώργιο Ξυραδάκη και όπως και ο πατέρας της, είχε πλούσια κοινωνική δράση. Διετέλεσε ενεργό μέλος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στο παράρτημα της Λάρισας και διοικητικό μέλος του ιδρύματος «Φανέλα του Στρατιώτου». Βλέπε: Γρηγορίου Αλέξανδρος, το Α΄ Δημοτικό Νεκροταφείο της Λάρισας (1899-1993), Θεσσαλονίκη (2013) σελ. 89.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
