Στη θέση «Νησί», πριν από 7.000 περίπου χρόνια, ψαράδες και γεωργοκτηνοτρόφοι των Νεολιθικών Χρόνων κατασκεύαζαν πασσαλόχτιστα οικήματα, έφτιαχναν εργαλεία, αγγεία και στολίδια, ψάρευαν και κυνηγούσαν, με άλλα λόγια είχαν μια οργανωμένη ζωή και παρήγαν πολιτισμό.
Στο Δισπηλιό παρατηρούνται τρεις μεγάλες οικιστικές φάσεις: η αρχαιότερη είναι λιμναία, η δεύτερη αμφίβια και η νεότερη χερσαία.
Τα ανασκαφικά ευρήματα περιλαμβάνουν δομικά υλικά των αρχιτεκτονικών κατασκευών, λίθινα, οστέινα και πήλινα εργαλεία, χάνδρες, κεραμικά σκεύη.
Αρχής γενομένης από το 1932 (τότε πραγματοποιήθηκε η πρώτη έρευνα από τον Α. Κεραμόπουλο), αρχαιολόγοι, παλαιοπεριβαλλοντολόγοι, αρχιτέκτονες, γεωλόγοι και συντηρητές επιχειρούν να φέρουν στο φως, να σκιαγραφήσουν και να αναδείξουν τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στο Δισπηλιό της Καστοριάς.
Οι επισκέπτες της προϊστορικής εγκατάστασης στο Δισπηλιό βλέπουν σήμερα ανακατασκευασμένες οικίες, καθώς και είδη οικοσκευής και επίπλωσης.
Ο προϊστορικός οικισμός στο Δισπηλιό της Καστοριάς είναι ένα ακόμη λαμπρό δείγμα του ιδιαίτερα αξιόλογου πολιτισμού που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στα εδάφη της Μακεδονίας ήδη από τους Προϊστορικούς Χρόνους.
