Αχιλλέας Ε. Κούμπος - συγγραφέας
Σήμερα καλεσμένη της στήλης - ένεκα Σεπτεμβρίου-, είναι η εκπαιδευτικός κυρία Πηνελόπη Τζιώκα, διδάκτωρ Φιλοσοφίας και διδάσκουσα στο Τμήμα Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι σχολική σύμβουλος Φιλολόγων στον νομό Σερρών, με 33 χρόνια εμπειρίας στη σχολική εκπαίδευση.
* Αγαπητή κυρία Τζιώκα, χαίρομαι που ανταποκριθήκατε στην πρόσκληση να συνομιλήσουμε. Πριν ξεκινήσουμε, θα ήθελα να μου λύσετε μία απορία: οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον πληθυντικό για λόγους ευγένειας;
- Σας ευχαριστώ πολύ για την ευκαιρία που μου δίνετε να επικοινωνήσω μαζί σας και με το κοινό σας. Σχετικά με την ερώτησή σας, η απάντηση είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν πληθυντικό ευγενείας, αλλά τον πληθυντικό με την αριθμητική του έννοια, δηλαδή τον αριθμό που απευθύνεται σε ένα πλήθος. Στην αρχαία γλώσσα έχουμε τρεις αριθμούς: α)τον ενικό που φανερώνει ένα πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, β)τον δυικό (που δεν τον έχει η νέα ελληνική) και αναφέρεται σε ζεύγη, γ)τέλος τον πληθυντικό που δηλώνει περισσότερα από δύο πρόσωπα, ζώα ή πράγματα. Δεν μαρτυρείται πληθυντικός ευγενείας σε κανένα ελληνικό κείμενο έως τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε πιθανότατα εισάγεται αυτός ο γλωσσικός «νεωτερισμός» από τη Γαλλία. Οι Γάλλοι ευγενείς επινοούν και επιβάλλουν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις τον πληθυντικό ευγενείας (plurieldepolitesse). Σαφέστατα πρόκειται για γλωσσική έκφραση αντιδημοκρατική, αυταρχική, βαθύτατα ταξική, δηλωτική δουλοφροσύνης και υποκρισίας.
* Πρέπει να ανησυχούμε για τη γλώσσα μας, όταν ελάχιστος από τον πλούτο της αξιοποιείται;
-Το ζήτημα δεν είναι η ποσοτική χρήση της ελληνικής γλώσσας. Χρησιμοποιούμε τόση γλώσσα όση χρειαζόμαστε στην καθημερινή επικοινωνιακή δραστηριότητά μας σε όλα τα επίπεδα. Ο περιορισμένος αριθμός λέξεων που χρησιμοποιούμε είναι αυτός που ανταποκρίνεται στις επικοινωνιακές/γλωσσικές ανάγκες μας. Αν δούμε έτσι το ζήτημα, αυτό που φανερώνεται –και δυστυχώς είναι πιο απογοητευτικό- αφορά στο βάθος και το πλάτος της σκέψης μας, την πνευματική δραστηριότητα, την ποιότητα της επικοινωνίας μας και της παραγωγής νοήματος. Χρησιμοποιούμε περιορισμένο λεξιλόγιο, γιατί είναι περιορισμένη η σκέψη μας και η παραγωγή νοήματος σε όλα τα επίπεδα της καθημερινής μας ύπαρξης και αλληλενέργειας.
* Ποια θέση κατέχει σήμερα η διδασκαλία των αρχαίων Ελληνικών στα σχολεία στο πλαίσιο του πολυπολιτισμικού περιβάλλοντος που διαμορφώνεται στην Ελλάδα;
-Ποσοτικά θα λέγαμε ότι η διδασκαλία των αρχαίων Ελληνικών εκτείνεται σε αρκετές ώρες του ωρολογίου προγράμματος στο γυμνάσιο και το γενικό λύκειο. Όμως ο προσανατολισμός της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι ασαφής και συγκεχυμένος και αιωρείται αμήχανα ανάμεσα στην αρχαιογλωσσία και την αρχαιογνωσία. Με απλά λόγια, ενώ το ζητούμενο είναι η αρχαιογνωσία, δηλαδή η αναζήτηση και η δημιουργική μαθητεία στον αρχαίο λόγο –και εδώ η αρχαιογλωσσία αποτελεί ένα μέσο-, τελικά ταλαιπωρούμε τα παιδιά με γλωσσικούς σχολαστικισμούς μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους από την ουσία στον τύπο και τα απομακρύνουμε από την κλασική παιδεία.
Ειδικά για τη σύγχρονη ελληνική παιδεία, η συνειδητή προσέγγιση του αρχαίου λόγου, αν θέλουμε να είναι ουσιαστική, απαιτεί να γνωρίζουμε ποιοι είμαστε και ποιοι μπορούμε να γίνουμε με αυτήν, καθώς η αρχαία ελληνική γραμματεία συνιστά τέχνη ζωής, ανάπτυξη ορθού τρόπου σκέψης και έκφρασης, τρόπο ύπαρξης και θεώρησης του βίου, είναι δηλαδή σκέψη παιδαγωγούσα.
Υπό το πρίσμα αυτό η κλασική παιδεία είναι ίσως και ο μόνος τρόπος αντίστασης στην ισοπέδωση της παγκοσμιοποίησης και τους κινδύνους της «πολυπολιτισμικότητας».
* Τα εκπαιδευτικά προγράμματα στη χώρα μας μεταβάλλονται ανάλογα με τις αλλαγές πολιτικής ηγεσίας και τις αντίστοιχες εκπαιδευτικές διαθέσεις. Μπορεί, άραγε, να ανατραπεί αυτή η ανευθυνότητα και προχειρότητα και πώς;
- Δυστυχώς, αυτό που λέτε ισχύει. Τα Προγράμματα Σπουδών είναι σπουδαία υπόθεση για ένα εκπαιδευτικό σύστημα και για την ποιότητα της κοινωνίας και του πολιτισμού της. Μπορούμε να έχουμε πράγματι Προγράμματα Σπουδών που συμβάλλουν στην οικοδόμηση μιας στέρεης παιδείας με σκοπό τον ελεύθερο, κοινωνικό και δημιουργικό άνθρωπο. Με μια όμως προϋπόθεση: απαιτείται εκείνη η πολιτική βούληση που θα υπερβεί τα μικροσυμφέροντα της κομματικής και οικονομικής εξουσίας.
* Τι θέση κατέχει ο αθλητισμός και η τέχνη στο σημερινό σχολείο;
-Ο αθλητισμός και η τέχνη έχουν τη θέση τους στα Προγράμματα Σπουδών και στα Ωρολόγια Προγράμματα. Βέβαια, σε σχέση με παλαιότερες εποχές η κατάσταση είναι καλύτερη σήμερα. Όμως υπονομεύονται από τον γενικότερο προσανατολισμό της χρησιμοθηρικής, μονομερώς επαγγελματικά προσανατολισμένης εκπαίδευσης.
* Πού θα πρέπει να εστιάσει το σύστημα βαθμολόγησης-αξιολόγησης στο Γυμνάσιο και το Λύκειο εκτός από τις γραπτές εξετάσεις, ώστε να αναδεικνύονται εκτός από τις δυνατότητες και οι προσωπικότητες των μαθητών;
- Οι διδακτικοί στόχοι και οι στόχοι της αξιολόγησης δεν υπηρετούνται στο σύνολό τους με το παραδοσιακού τύπου γραπτό διαγώνισμα του τριμήνου. Η αξιολόγηση λειτουργεί, όταν συνοδεύει διαρκώς και αδιάλειπτα τη μαθησιακή διαδικασία κατά τρόπο φυσικό και αποτελεσματικό για τη διδακτική στόχευση του εκπαιδευτικού. Οι διδακτικοί στόχοι και οι διδακτικές πρακτικές συμπληρώνονται με τις ανάλογες αξιολογικές διαδικασίες. Τα μαθησιακά αποτελέσματα αξιολογούνται ως προς τους διδακτικούς στόχους και τις διδακτικές πρακτικές του διδάσκοντος και έτσι προσανατολίζουν σε νέα στοχοθεσία ή σε αναπροσαρμογή των διδακτικών μέσων και πρακτικών για το καλύτερο μαθησιακό αποτέλεσμα.
* Μήπως τα πρότυπα-πειραματικά σχολεία έχουν χάσει τη στόχευσή τους και, από μοντέλο που δοκιμάζει σε μικρή κλίμακα καινοτόμες παιδαγωγικές πρακτικές, οι οποίες θα εφαρμοστούν σε όλη την επικράτεια, έχουν γίνει χώροι «εκπαιδευτικού ελιτισμού» για ορισμένους μαθητές;
-Προσωπικά δεν υπερασπίζομαι σχολεία πολλών ταχυτήτων. Ακόμα περισσότερο δεν υπερασπίζομαι μια ταξική παιδεία.
* Η ανεργία των πτυχιούχων και η οικονομική μετανάστευσή τους αποτελούν ακλόνητες αποδείξεις ότι ο στόχος της επαγγελματικής αποκατάστασης τελικά δεν επιτυγχάνεται. Γιατί συμβαίνει αυτό;
-Είναι πολύ σημαντικό το ζήτημα αυτό. Απαντώντας πολύ σύντομα, θα έλεγα ότι η κατάσταση που περιγράφετε αποτελεί και δείκτη της αστοχίας και αποτυχίας του προσανατολισμού του πολιτισμού μας και του πολιτικού πολιτισμού μας ειδικά. Σε μια κοινωνία όπου η χρήση των μηχανών παράγει τεράστιο πλούτο και ελευθερώνει χρόνο, η εργασία/επάγγελμα ως μέσο βιοπορισμού αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο συντηρείται η ανισοκατανομή του παγκόσμιου πλούτου και κρατιούνται όμηροι δισεκατομμύρια ανθρώπων από τους κυρίαρχους εξουσιαστικούς μηχανισμούς της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Νομίζω πως δεν σας διαφεύγει ότι, ενώ η ανθρωπότητα ταλανίζεται από φοβερές ανακατατάξεις, ανατροπές, πολέμους, προσφυγιά, μετανάστευση, φτώχεια, επιδημίες, αρρώστιες κλπ., το εξουσιαστικό σχήμα και οι σχέσεις παραγωγής παραμένουν αμετάβλητα. Σε εποχή παραγωγής τεράστιου πλούτου, αντί να λυθεί το βιοποριστικό, γίνεται μέσο εκμετάλλευσης των ανθρώπων και διατήρησης και αναπαραγωγής των ανισοτήτων σε όλα τα επίπεδα. Τα σχολεία οργανώνονται στα μέτρα της αγοράς: παράγουν τον καταναλωτή, τον ανταγωνιστικά εξειδικευμένο εργαζόμενο και όλο και περισσότερο αδιαφορούν για την πνευματική ανάπτυξη και την ψυχική καλλιέργεια του Ανθρώπου.
* Η δημιουργία «πολίτη» υποχωρεί μπροστά στη δημιουργία «επαγγελματία» στην εκπαίδευση. Τι θα έλεγε ο Αριστοτέλης για αυτή τη δυσαρμονία;
-Ακριβώς όπως το χαρακτηρίσατε: δυσαρμονία. Η εγκατάλειψη της παιδείας ή μάλλον η άλωσή της από την εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση, στο πλαίσιο μάλιστα ενός άνομου καταμερισμού εργασίας, καθιστά τον άνθρωπο δούλο, βάναυσο θα έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλοτριωμένο ο Μαρξ. Ετεροκαθοριζόμενος και ετεροκίνητος, ο άνθρωπος της αγοράς δεν έχει δικό του μέλλον. Υπηρετεί και ανατροφοδοτεί την ίδια τη δουλεία του. Αντίθετα η δημιουργία του «πολίτη» σημαίνει ότι η παιδεία ετοιμάζει τον ελεύθερο και για αυτό υπεύθυνο άνθρωπο, που παρεμβαίνει διορθωτικά στην πορεία του κόσμου.
* Τι προέχει να διδάξουμε στα ελληνόπουλα σήμερα –πέρα από τη λαμπρή τους ιστορία- ώστε να ξεχωρίζουν στο ευρωπαϊκό παρόν και μέλλον;
-«Να λοιπόν, το έργο της μελλοντικής διδασκαλίας,
η παιδεία και η ανθρωπιά: όρθρος πνευμάτων και ψυχών»
Χρίστος Τσολάκης
* Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που πήρατε εσείς από τους μαθητές σας;
-«Γηράσκω αεί διδασκομένη». Οι μαθητές με διδάσκουν τη συνέχεια και με υποψιάζουν για το μέλλον. Πολλαπλασιάζουν την ύπαρξή μου και μου αποκαλύπτουν τη ρήση του Ηράκλειτου: αιών παίς έστι παίζων πεσσεύων· παιδός ή βασιληίη (Ο αιώνας/ο χρόνος είναι ένα παιδί που παίζει, ρίχνοντας ζάρια• ενός παιδιού η βασιλεία)
* Τελευταία ερώτηση και υποχρεωτική απάντηση! Ποιο είναι το νόημα της ζωής;
- Το νόημα της ζωής είναι η ίδια η ζωή. Νομίζω ότι, όταν ο Πλάτωνας υποστηρίζει στο Συμπόσιο ότι ο έρωτας είναι «ο τόκος εν καλώ» που καθιστά το ανθρώπινο είδος αιώνιο βιολογικά και πνευματικά, δίνει μια από τις πειστικότερες απαντήσεις για το νόημα της ζωής. Το νόημα της ζωής είναι η ίδια η ζωή που παράγει συνειδητά ζωή, μορφές ύπαρξης και παρουσίας απέναντι στο θάνατο, στη λήθη και στη φθορά.
