Της Λένας Κισσάβου
Μια συνήθεια της ελληνικής κοινωνίας, σύμφωνα με τα ήθη και τα έθιμά της, που χαρακτηρίζει τους στενούς δεσμούς, την αγάπη, τη συντροφικότητα των μελών της οικογένειας κ.α., είναι το χριστουγεννιάτικο γιορτινό οικογενειακό τραπέζι. Παραδοσιακό έθιμο το οποίο τηρείται πιστά από τους περισσότερους.
Η εικόνα μιας ωραίας γιορτινής οικογενειακής συνάθροισης, με χαρούμενα πρόσωπα γύρω από ένα τραπέζι, με όλα τα καλά, είναι ονειρεμένη. Αλλά για πόσους απ’ αυτούς που κάθονται στο τραπέζι, αυτή η συνήθεια βιώνεται ως υποχρέωση, στην οποία τελικά ανταποκρίνονται μεν, αλλά όχι και τόσο θερμά;
Βέβαια, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει σήμερα η οικονομική δυνατότητα για ένα ευρύ οικογενειακό τραπέζι , τότε μπορούμε να δούμε σε αρκετές περιπτώσεις οικογενειακών ιστοριών, μια φαινομενική ονειρεμένη εικόνα, με το παρασκήνιο... καλά κρυμμένο.
Ας φέρουμε μερικά παραδείγματα, που λίγο-πολύ έχει βιώσει ένα ποσοστό οικογενειών:
-Το νέο ζευγάρι: Ήδη έχει μαλώσει για τα πεθερικά που θα πρέπει να επιλέξουν να πάνε. Σε ποια πρόσκληση οικογένειας, πρέπει ν’ ανταποκριθούν; Όποια κι αν είναι τελικά η επιλογή τους, δυστυχώς η προστριβή δεν αποφεύγεται. Το ζευγάρι βρίσκεται σε κατάσταση κρίσης, λόγω τρίτων, ενώ η διαφωνία τους συνήθως διατηρείται ως «αγκάθι» στη σχέση τους.
-Το ζευγάρι με παιδιά στην εφηβεία: Θα μαλώσει με τα τέκνα του, γιατί κάνουν την επανάστασή τους και θέλουν να απαγκιστρωθούν από αυτή τη συνήθεια, που δεν καταλαβαίνουν γιατί πρέπει να γίνεται, όταν μπορούν στις διακοπές του σχολείου τους, να περάσουν καλύτερα με τους φίλους τους ή πηγαίνοντας μια εκδρομή. Τα παιδιά συνήθως σκέφτονται: Τι να κάνουν τόση ώρα γύρω από ένα τραπέζι και μέσα στους τέσσερις τοίχους, επί ώρες, με τους παππούδες, τη μαμά και τον μπαμπά; Σε αυτή την «επαναστατική» ηλικία των παιδιών, κουράζει το «πρέπει».
Όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις της ζωής, στο γιορτινό τραπέζι το «πρέπει» έρχεται αντιμέτωπο με το «θέλω». Πρέπει να είμαστε στο τραπέζι με τους γονείς, τον παππού, τη γιαγιά, τον θείο, τη θεία, τα ξαδέλφια κ.ά... Πρέπει να είμαστε αγαπημένοι μεταξύ μας. Πρέπει να είμαστε ενωμένοι όλοι οι συγγενείς, έστω και για μια μέρα... Πρέπει να νιώσουμε ευτυχισμένοι... πρέπει...
Πώς οι σχέσεις μπορούν να μείνουν υγιείς και να μην θυσιαστούν στο βωμό του «πρέπει»; Μπορούμε να είμαστε ο πραγματικός μας εαυτός ή πρέπει να παίξουμε ρόλους που ταιριάζουν στις προσδοκίες και στις ανάγκες των άλλων; Ποιο είναι τελικά το «πνεύμα αγάπης» των Χριστουγέννων, που μας ενώνει;
Εμβαθύνοντας στην ψυχολογία του «συναισθηματικού» οικογενειακού τραπεζιού των εορτών, τις απαντήσεις μάς τις δίνει η κ. Έλλη Παπαδημητρίου, BA. Ψυχολογίας, Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια Ομάδας και Οικογένειας, του Ινστιτούτου Ψυχοκοινωνικής Ανάπτυξης (Ι.Ψ.Α.) Λάρισας.
* Με τι είναι, κ. Παπαδημητρίου, συνυφασμένα τα Χριστούγεννα στη συνείδησή μας; Και πόσο αντιφατικό είναι αυτό που έχουμε σχηματίσει σαν εικόνα στο μυαλό μας, με την πραγματικότητα που βιώνουμε όλοι μας τα τελευταία χρόνια;
- «Εδώ και πολλές δεκαετίες στις δυτικές κοινωνίες, οι γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς έχουν συνδεθεί με ένα συγκεκριμένο πρότυπο χαράς κι ευτυχίας, το οποίο δίχως άλλο προστάζει όμορφες οικογενειακές στιγμές, στρωμένο τραπέζι με όλων των ειδών τα καλούδια, αστραφτερά χαμόγελα, δώρα και παιχνίδια για τα παιδιά.
Ένα πρότυπο που δίνει την κοινωνική αναπαράσταση των εορτών και έχει - δυστυχώς ή ευτυχώς - εμποτιστεί στη συνείδησή μας δημιουργώντας μια συλλογική φαντασίωση για το πώς «πρέπει» να είναι οι γιορτές των Χριστουγέννων. Είναι σημαντικό όμως να κατανοήσουμε ότι η παραπάνω περιγραφή δεν συνιστά την εμπειρία όλων των συνανθρώπων μας. Κι εδώ ακριβώς δημιουργείται κι η μεγάλη αντίφαση. Πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες που γεννά αυτό το πρότυπο εορτών, κι ιδιαιτέρως αυτές τις τόσο κρίσιμες εποχές όπου πολλοί από τους γύρω μας έχουν έρθει αντιμέτωποι με σημαντικές κοινωνικοοικονομικές αλλαγές στη ζωή τους.
O βομβαρδισμός που δεχόμαστε από τον τομέα του μάρκετινγκ και της διαφήμισης είναι σφοδρός. Μας αναγκάζει να συμβιβαστούμε με την ιδέα ότι το επιθυμητό είναι κι αναγκαίο. Να καλύψουμε τυχόν κενά κι ελλείψεις του παρελθόντος, από τις σχέσεις μας με τους σημαντικούς άλλους – που δεν είναι άλλοι από τη μητέρα και τον πατέρα - με καταναλωτικά προϊόντα και υλικά αγαθά. Προσδοκίες που δεν ανταποκρίνονται ως σύνολο στην πραγματικότητα, ούτε και για τα υψηλά οικονομικά εισοδήματα, καθώς η δυνατότητα για ψώνια και πλούσιο τραπέζι δεν αποτελεί επαρκή λόγο για χαρά ή ακόμα περισσότερο για ευτυχία».
*Ωστόσο, οι γιορτινές ημέρες παραπέμπουν σε κάποιες παραδόσεις, όπως είναι η παρουσία όλων στο γιορτινό τραπέζι, η ανταλλαγή δώρων κ.ο.κ. Είναι λογικό η διάθεση και τα θέλω να απέχουν από τα «πρέπει» και τα «είθισται» των ημερών. Πώς αντιμετωπίζουμε αυτές τις καταστάσεις;
- «Οι γιορτές συνοδεύονται από αρκετές τελετουργικές εκδηλώσεις και συνήθειες. Ωστόσο, κάθε οικογένεια διαθέτει μια ξεχωριστή δυναμική που εμπεριέχει τις δικές της μοναδικές αξίες, που ορίζουν το πλαίσιο της οικογενειακής κουλτούρας και κατ’ επέκταση το πλαίσιο της συνθήκης των εορτών. Η εσωτερικευμένη ασυνείδητη επίδραση της οικογένειας, μέσα από την οποία έχουμε διαμορφωθεί, οι προσδοκίες που έχουμε «καταπιεί» από τότε που ήμασταν μικρά παιδιά, ορίζουν τον τρόπο που νιώθουμε τα πράγματα, δημιουργώντας μια εσωτερική σύγκρουση μεταξύ της εγγενούς ανάγκης του να ανήκουμε στην οικογένεια και ταυτόχρονα της εξίσου έντονης επιθυμίας κι ανάγκης να αποδεσμευθούμε από αυτή τη σχέση και να διατηρήσουμε την ατομικότητά μας.
Για παράδειγμα, όταν ένας άνθρωπος δεν νιώθει καλά μέσα του, ίσως να μην αντέχει να εγκλωβιστεί στα πρέπει των εορτών. Δεν μπορεί κάποιος που βιώνει μια δύσκολη συναισθηματική κατάσταση και δεν είναι ικανοποιημένος απ’ τη ζωή του, να τη φτιάξει μέσα σ’ ένα μήνα, επειδή απλά είναι Χριστούγεννα και όλα μπορούν να συμβούν.
Το θαύμα των εορτών δεν είναι αυτό. Μπορεί όμως να αποτελέσει το έναυσμα για να θέσουμε ερωτήματα που ίσως οδηγήσουν προς μία αλλαγή. Δεν είναι οι γιορτές που μας φέρνουν αντιμέτωπους με τη θλίψη και τη μελαγχολία, αλλά αυτό που έχει γραφτεί στην προσωπική μας ιστορία από το παρελθόν. Στις γιορτές, απλώς, αναβιώνουν τα παλιά αισθήματα. Οι ματαιώσεις, οι στερήσεις, οι απογοητεύσεις, οι θυμοί που λίγο-πολύ όλοι έχουμε βιώσει στις οικογένειές μας και μας επηρεάζουν σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Η λύση βρίσκεται στον καθένα μας ξεχωριστά και στην επιθυμία μας να έρθουμε σε επαφή με τις πραγματικές μας ανάγκες. Να δώσουμε στον εαυτό μας το δικαίωμα και τον «χώρο» να αφουγκραστεί τις εσωτερικές του επιθυμίες κι όχι αυτό που «επιβάλλουν» οι άλλοι».
* Από την άλλη πάλι, είναι δυνατόν όλα να εξαρτώνται από τη διάθεση του καθένα μας και μάλιστα τη δεδομένη στιγμή; Δεν οδηγούμαστε έτσι σε ατομικές συμπεριφορές και «ιδιωτεύσεις»;
- «Πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην προσδοκία των ημερών που μας θέλει «μαζί» με τον άλλο. Το άτομο όταν καλείται να διαχειριστεί όλη αυτή τη συναλλαγή συναισθημάτων που απαιτεί η συνθήκη των εορτών, συχνά οδηγείται σε μία εσωτερική παλινδρόμηση υπαρξιακού τύπου – πόσο μπορώ μόνος και πόσο μαζί με τον άλλο – που τον κάνει να υπαναχωρεί φοβισμένος μπροστά στην οποιαδήποτε μορφή επικοινωνίας κι επαφής με απότοκο το κλείσιμο στον εαυτό και μια φαινομενική εγωκεντρικότητα.
Δεν είναι απαραίτητο όλοι οι άνθρωποι να έχουν σχέση ή να έχουν καλές οικογενειακές σχέσεις. Μπορεί να μιλάμε για ανθρώπους ηλικιωμένους, χωρισμένους, ασθενείς, άτομα που βιώνουν μια πρόσφατη απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Το παράταιρο της δικής τους μοναξιάς σε ένα γενικό κλίμα ευφορίας και χαράς, όπου όλοι οι άλλοι φαίνεται να περνούν καλά, μεταφράζεται σε ένα συναίσθημα απομόνωσης και ψυχικής ερημιάς.
Ακόμη και η συγκέντρωση γύρω από το οικογενειακό τραπέζι συχνά ξυπνά επώδυνες αναμνήσεις - απώλειες αγαπημένων ανθρώπων λόγω θανάτου ή χωρισμού - ή οικογενειακά φαντάσματα (οικογενειακές συγκρούσεις μπορεί να προκύψουν εξαιτίας άλυτων ανταγωνισμών, θυμού και παραπόνων που υποβόσκουν μεταξύ των μελών της οικογένειας)».
*Τι αποκαλούμε τελικά «πνεύμα των ημερών»; Είναι καλό ή και απαραίτητο να «συνταχθούμε» με αυτό;
- «Οι γιορτές απαιτούν το μέρος που τους αναλογεί από τη ζωή μας - είτε το θέλουμε είτε όχι. Αυτό που χαρακτηρίζει τις γιορτές με την ευρύτερη έννοιά τους δεν είναι κατ’ ανάγκη η χαρά, αλλά το βίωμα της ιδιαιτερότητας και της διαφορετικότητάς τους. Σηματοδοτούν την πορεία μας στο χρόνο, απαλύνουν τη σκληρότητα της καθημερινότητας και μας δίνουν ευκαιρίες να ζήσουμε κάτι διαφορετικό. Γενικά, ως «πνεύμα των ημερών» θα μπορούσε κανείς να περιγράψει τη στάση του ατόμου να προσφέρει χωρίς να είναι υποχρεωτικό να πάρει. Ακριβώς σ’ αυτή τη στάση της «προσφοράς» βιώνει το άτομο τη δύναμη για ζωή, την πληρότητά του αλλά και τον ενεργητικό χαρακτήρα της αγάπης. Άλλωστε κι η αγάπη είναι μια ενεργητική πράξη κι όχι ένα παθητικό συναίσθημα. Ό,τι και να κάνουμε πάντως, να συμμετάσχουμε ή όχι το πνεύμα των εορτών - υπάρχει μέσα μας και γύρω μας, κάνει με έναν πολύ μαγικό τρόπο τα πράγματα να μοιάζουν διαφορετικά και απαιτεί από εμάς να το λάβουμε υπόψη».
* Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο βιωματικού σεμιναρίου, από το ΙΨΑ, στη Λάρισα, με τίτλο: Το «Συναισθηματικό» Τραπέζι των Εορτών. Οι σχέσεις μας με την Οικογένεια.
