Ο Λαρισαίος βιολόγος -ερευνητής με διακρίσεις γύρω από τα μεγαλύτερα μοριακά εξελικτικά ζητήματα με συνέντευξή του στην "Ε" περιγράφει τον άγνωστο ιό SARS-CoV-2, αναφέρεται στη διασπορά της νόσου στις χώρες με τα μεγαλύτερα προβλήματα -Κίνα, Ιταλία, Ιράν και ΗΠΑ- και υποστηρίζει ότι πρέπει να προετοιμαστούμε, έτσι ώστε να μπορούμε να περάσουμε μήνες μέσα στο σπίτι με τις λιγότερες εξόδους και μόνο για ανάγκη.
Σε άλλο σημείο της συνέντευξης μιλά για τη χρήση του remdesivir, του φαρμάκου που είχε χρησιμοποιηθεί κατά του ιού του Έμπολα, προβλέπει ότι υπό προϋποθέσεις ίσως σε 2 μήνες δούμε σταθεροποίηση και σταδιακή υποχώρηση, αλλά όχι εξαφάνιση και προειδοποιεί ότι δεν πρέπει να ετοιμαζόμαστε το καλοκαίρι για διακοπές και ταξίδια. Στέλνει πάντως ένα μήνυμα συμπαράστασης προς τους συντοπίτες του Λαρισαίους: ο δρόμος είναι δύσκολος και με αλληλεγγύη θα το ξεπεράσουμε.
* Κύριε καθηγητά, η επιστημονική κοινότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με τη σημαντικότερη απειλή για τη δημόσια υγεία διεθνώς τα τελευταία χρόνια. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της απειλής και τι είναι αυτό που σας ανησυχεί περισσότερο;
- To COVID-19 (Coronavirus Disease 2019) είναι μία νεοεμφανιζόμενη ασθένεια του αναπνευστικού συστήματος που προκαλείται από τον μέχρι πρότινος άγνωστο ιό SARS-CoV-2. To CoV είναι η συντομογραφία που χρησιμοποιούμε στη βιολογία για τους κορονοϊούς. Οι εποχικοί κορονοϊοί προκαλούν το γνωστό κρυολόγημα. Ο αριθμός 2 για να ξεχωρίζουμε το νέο στέλεχος του ιού από τον κορονοϊό που προκαλεί την ασθένεια SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome, δηλ. σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο). Αυτός ο νεοεμφανισθείς κορονοϊός είναι γενετικά, δηλ. βάσει του RNA γονιδιώματός του, συγγενής του ιού του SARS και πιο μακρινός συγγενής των εποχικών κορονοϊών και του ιού του MERS (Middle Eastern Respiratory Syndrome, δηλ. αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής).
Τα κύρια συμπτώματα περιλαμβάνουν πυρετό, βήχα, δυσκολία στην αναπνοή, πόνους στις αρθρώσεις, τους μυς και το λαιμό, καταβολή. Οι ασθενείς, που νοσούν βαριά, τείνουν να εμφανίζουν σοβαρή πνευμονία και χρήζουν άμεσης νοσηλείας. Η ηλικιακή ομάδα που θεωρείται υψηλού κινδύνου απαρτίζεται από ηλικίες άνω των 60 ετών. Πέρα από άτομα με ανοσοκαταστολή (αδυναμία του ανοσοποιητικού συστήματος να αμυνθεί κατά εισβολέων), οι ευπαθείς ομάδες συμπεριλαμβάνουν άτομα με καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη, χρόνιες αναπνευστικές παθήσεις, υπέρταση, καρκίνο.
Με ανησυχεί η έλλειψη εμβολίου και αντι-ικών φαρμάκων, η επιδημιολογική συμπεριφορά του ιού με περίπου 80% των περιπτώσεων να μην παρουσιάζουν συμπτώματα, αλλά ενδεχομένως να μπορούν να τον μεταδώσουν, και η αργή αντίδραση των περισσότερων χωρών. Η αυξανόμενη εμφάνιση «νέων» παθογόνων στον άνθρωπο σχετίζεται με τους ραγδαίους ρυθμούς αλλοίωσης του περιβάλλοντος, επέκτασης των αστικών /προαστιακών ζωνών και γεωργοκτηνοτροφικών επιχειρήσεων μέσα στις δασικές εκτάσεις και την έλλειψη συστηματικής μοριακής επιδημιολογικής επιτήρησης. Πέρα από τους κορονοϊούς SARS και MERS, διάσημες τέτοιες περιπτώσεις είναι οι ιοί HIV-1 και HIV-2, Ebola, και γρίπη Η1Ν1. Οι εξάρσεις πολλών κρουσμάτων είναι αναπόφευκτες, αλλά οι πανδημίες ίσως όχι.
* Μετά την απόφαση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας να προχωρήσει σε πανδημία, που συνδέεται με σημαντικές παραμέτρους όπως η νοσηρότητα και η θνησιμότητα, ολόκληρες χώρες μπαίνουν σε καραντίνα και λαμβάνονται πρωτόγνωρα μέτρα, που εκ του αποτελέσματος δείχνουν να μην είναι ικανά να ανιχνεύσουν και να περιορίσουν τον ιό. Υπάρχουν άλλα όπλα στη φαρέτρα των κυβερνήσεων για τον περιορισμό της διασποράς, που δεν χρησιμοποιήθηκαν;
- Οι μέθοδοι ανίχνευσης του ιού στα διαγνωστικά εργαστήρια των νοσοκομείων είναι ευρέως γνωστές, παρ' όλες τις τροποποιήσεις που χρειάζονται για να ταιριάξουν στη μοριακή βιολογία του συγκεκριμένου κορονοϊού. Υπάρχουν φαρμακευτικές αγωγές που φαίνεται να βοηθούν, αλλά είτε τα αποθέματά τους εξαντλούνται ταχύτατα είτε πρέπει να περάσουν από κλινικές δοκιμές πρώτα για να βεβαιωθεί ότι είναι πραγματικά αποτελεσματικές κατά της ασθένειας και ασφαλείς για τους ασθενείς. Τα μέτρα που βασίζονται στην αλλαγή ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι πρακτικά δύσκολο να εφαρμοστούν απόλυτα. Σίγουρα η κοινωνική αποστασιοποίηση μπορεί να έχει αλλάξει τον καθιερωμένο τρόπο ζωής μας, αλλά είναι το πιο αποτελεσματικό μέτρο που έχουμε στη διάθεσή μας αυτήν τη στιγμή. Ίσως οι ερευνητικές προσπάθειες εύρεσης εμβολίων και φαρμάκων να μπορούν να επισπευσθούν σε διεθνές επίπεδο και να προχωρήσουμε σε κλινικές δοκιμές με πιο γοργούς ρυθμούς.
* Μετά την Κίνα η Ιταλία και το Ιράν αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα από την εξάπλωση του ιού. Τι συνέβη στις δύο αυτές χώρες και η κατάσταση ξέφυγε από κάθε έλεγχο και ποια είναι η πρόβλεψή σας για την εξέλιξη του προβλήματος στις ΗΠΑ, που κηρύχθηκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης;
- Ένας κοινός παρονομαστής είναι ότι η αντίδραση του κρατικού συστήματος υπήρξε αργή και διστακτική. Δεν είναι ξεκάθαρο τι συνέβη στην Κίνα και το Ιράν σε πολιτικό και διοικητικό επίπεδο. Η Ιταλία υποδέχεται δεκάδες εκατομμύρια τουριστών ετησίως (63,2 εκατ. το 2018, σύμφωνα με τη Eurostat, δεύτερη μετά την Ισπανία). Σε ένα δίκτυο παγκοσμιοποιημένης μετακίνησης, είναι σχεδόν αναπόφευκτη η μεταφορά και μετάδοση λοιμωδών νόσων σε μεγάλες αποστάσεις. Αν προσθέσουμε σε όλα αυτά μία μέχρι πρόσφατα άγνωστη επιδημιολογική συμπεριφορά ενός μικροβιακού παθογόνου, τη δημογραφική κατανομή του πληθυσμού και τις κοινωνικές συνήθειες, έχουμε δυστυχώς μία καλή συνταγή για πανδημία.
Οι ΗΠΑ είναι μία χώρα 329,4 εκατ. κατοίκων που λειτουργεί διοικητικά και νομικά σε διάφορα επίπεδα: ομοσπονδιακό (κεντρική κυβέρνηση στην Ουάσινγκτον), πολιτειακό (λ.χ. πολιτεία της Νέας Υόρκης) και τοπικό (δημοτικό ή κομητειακό, λ.χ. πόλη της Νέας Υόρκης). Με την κεντρική κυβέρνηση να έχει αργήσει έως και να έχει αρνηθεί στην αρχή να κατανοήσει το μέγεθος της απειλής, οι πολιτείες προσπαθούν αποσπασματικά να αντιμετωπίσουν τη λαίλαπα της ασθένειας με μία λογικά αναμενόμενη εξάρτηση από την Ουάσινγκτον για υποστήριξη σε ρυθμιστικό, νομικό και οικονομικό επίπεδο. Ο Λευκός Οίκος και το Κογκρέσο σπεύδουν να περάσουν οικονομικά μέτρα ενίσχυσης.
* Στην Ελλάδα το σύνθημα "Μένουμε σπίτι" μπήκε στην καθημερινή ζωή των πολιτών. Ποιες οδηγίες δίνετε στους συμπατριώτες σας στη Λάρισα για όσα μπορούν να κάνουν σε ένα πιθανό ξέσπασμα του COVID-19 στην περιοχή;
- Το σύστημα υγείας σε κάθε χώρα που πλήττεται από την πανδημία ωθείται στα άκρα του κάθε μέρα, όπως βλέπουμε τη ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων και των θανάτων. Ελαχιστοποιούμε τις εξόδους και βγαίνει ένας (όχι ηλικιωμένος) για ψώνια. Οργανώνουμε τις προβλεπόμενες ανάγκες μας έτσι ώστε να μη χρειαζόμαστε να κάνουμε αγορές συχνά. Δεν εννοώ να κάνουμε επιδρομή στα σούπερ μάρκετ. Η αγορά που τροφοδοτείται από πανικό μόνο βλάπτει.
Ό,τι κάνουμε που παρεκκλίνει από τις σαφείς οδηγίες των ειδικών, θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο τους ίδιους, αλλά και τους συνανθρώπους μας, κυρίως αυτούς που ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες. Ας το θέσω απλά με ένα υποθετικό σενάριο: αγνοείς τις οδηγίες γιατί είσαι ένας υγιέστατος νέος άνθρωπος που δεν ανησυχεί και πηγαίνεις σε σπίτι φίλων για κοινωνικοποίηση. Κανένας από την παρέα δε φαίνεται να φέρει συμπτώματα της ασθένειας, αλλά ένα άτομο είναι φορέας εν αγνοία του και μεταδίδει τον ιό σε δύο από σας. Μετά από λίγες ώρες επιστρέφεις στο σπίτι, όπου μένουν οι γονείς σου (άνω των 60 ετών). Μεταδίδεις τον ιό στον πατέρα σου, ο οποίος έχει ένα ιστορικό καρδιοπάθειας, διαβήτη ή καρκίνου (ή και τα τρία). Σε 8 ημέρες ο πατέρας σου αναπτύσσει σοβαρή πνευμονία και σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχέρειας. Διακομίζεται στο νοσοκομείο και εισάγεται στη Μ.Ε.Θ. σύντομα. Μετά από 5 μέρες στην εντατική, χάνει τη μάχη. Η κηδεία τελείται ερήμην των συγγενών για λόγους πρόληψης, όπως και στην Ιταλία και το Ιράν. Στο σπίτι, η μητέρα σου – καπνίστρια εδώ και 40 χρόνια – εμφανίζει τα πρώτα συμπτώματα. Εσύ νοσείς με πνευμονία για δύο βδομάδες κι επιστρέφεις στο σπίτι. Στο εξής ανήκεις σε ευπαθή ομάδα λόγω ιστορικού και μία μελλοντική πνευμονία μπορεί να αποβεί μοιραία. Στο νοσοκομείο δύο εκ του προσωπικού της Μ.Ε.Θ. κολλήσανε από τον ασθενή πατέρα. Η γιατρός είναι 62 ετών και εισάγεται ως ασθενής πια και ο νοσηλευτής είναι 30 ετών με ελαφριά συμπτώματα σε απομόνωση στο σπίτι. Το προσωπικό της Μ.Ε.Θ. τώρα στερείται δύο άτομα. Άξιζε η βόλτα; #μένουμεΣπίτι
* Αν και οι ειδικοί συνιστούν ψυχραιμία, διακρίνει κανείς στοιχεία πανικού τόσο στην Ελλάδα όσο και σε πολλές άλλες χώρες μη εξαιρουμένων των ΗΠΑ, με αλόγιστες προμήθειες σε υγειονομικό υλικό (μάσκες, αντισηπτικά κ.λπ.), αλλά και άδεια ράφια στα σούπερ μάρκετ. Θεωρείτε ότι είναι κακός σύμμαχος στη μάχη για την αντιμετώπιση του προβλήματος;
- Όλοι πρέπει να προετοιμαστούμε υλικά και ψυχολογικά για δραστική αλλαγή του τρόπου ζωής μας. Πρέπει να προετοιμαστούμε, έτσι ώστε να μπορούμε να περάσουμε μήνες μέσα στο σπίτι με τις λιγότερες εξόδους και μόνο για ανάγκη. Ο πανικός δεν βοηθάει σε τίποτε. Δεν εννοώ να μη φοβόμαστε μία πανδημία. Ο φόβος έχει και αφυπνιστικό χαρακτήρα. Με μέτρο οι αγορές για να έχουμε όλοι για μεγαλύτερο διάστημα. Η ανισότητα σε υλικούς πόρους, ιδιαίτερα σε τέτοιες περιστάσεις, είναι άδικη και ανήθικη. Δεν ωφελούμαι πολύ από το να έχω εγώ μεγάλη ποσότητα αντισηπτικού χεριών και σαπουνιού στο σπίτι μου και οι γείτονες να υστερούν. Πρέπει ομαδικά να απομακρύνουμε τον ιό. Ως κοινότητα και οργανωμένη κοινωνία με αρχές θα ξεπεράσουμε το παγόβουνο, όχι με σπασμωδικές κινήσεις. Οι μάσκες είναι Μέτρο Ατομικής Προστασίας για το προσωπικό περίθαλψης. Εάν τις εξαντλήσουμε, τότε δεν θα έχουν αυτοί που θα μας φροντίσουν όταν τους χρειαστούμε.
* Οι επιστήμονες στην Ελλάδα εκτιμούν ότι η ένταση του προβλήματος θα αρχίσει να υποχωρεί μετά από 6-8 εβδομάδες, δηλαδή στα μέσα Μαΐου. Και επειδή ο ιός ήρθε για να μείνει μπορεί να έχουμε και νέο κύκλο τον χειμώνα;
- Εάν πραγματικά πράξουμε κοινωνική αποστασιοποίηση και δεν έχουμε άφιξη νέων κρουσμάτων, ίσως σε 2 μήνες να δούμε σταθεροποίηση και σταδιακή υποχώρηση, αλλά όχι εξαφάνιση. Εγώ προτιμώ να δω την επιδημιολογική συμπεριφορά του ιού, αλλά και την ανθρώπινη τις επόμενες 3-4 βδομάδες για να διαμορφώσω μία άποψη βασισμένη σε περισσότερα εγχώρια δεδομένα. Πάντως ας μην ετοιμαζόμαστε για διακοπές και ταξίδια. Περιμένουμε να δούμε πώς μεταδίδεται ο ιός στο νότιο ημισφαίριο, όπου είναι τώρα φθινόπωρο και τον Ιούνιο αρχίζει ο χειμώνας τους. Ο ιός, πάντως, έχει ήδη αρχίσει να μεταδίδεται σε περιτροπικές χώρες και στο νότιο ημισφαίριο. Εάν ο ιός συμπεριφερθεί όπως οι εποχικοί κορονοϊοί, τότε θα δούμε επιστροφή ίσως συγχρονισμένη με τις πιο κρύες εποχές. Εάν δεν επηρεάζεται από την εποχική κλιματική περιοδικότητα, τότε ίσως μας ακολουθήσει με αυξομειώσεις εωσότου υπάρξει εμβόλιο και θεραπεία.
* Εκτιμήσεις της επιστημονικής κοινότητας θέλουν φάρμακα, που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά του ιού του Έμπολα, να είναι αποτελεσματικά και στη μάχη κατά του κορονοϊού. Συμφωνείτε με την εκτίμηση αυτή; Μπορούν αυτά τα φάρμακα να χρησιμοποιηθούν για να σωθούν ζωές;
- Το remdesivir είχε αναπτυχθεί ως θεραπεία κατά του ιού του Εμπολα, αλλά σε ερευνητικό στάδιο. Είναι αρκετά υποσχόμενο και γι' αυτόν τον λόγο, "τρέχουν" κλινικές δοκιμές στην Κίνα και στις ΗΠΑ. Σε ασθενείς που δεν συμμετέχουν σε κλινικές δοκιμές μπορεί να γίνει έκκληση στη φαρμακευτική εταιρεία παραγωγής Gilead για παροχή παρηγορητικής χρήσης, το οποίο έχει γίνει ήδη σε τουλάχιστον 250 ασθενείς και επεκτείνεται στην Ιταλία λόγω της κρίσης. Το θέμα είναι η παραγωγή και διαθεσιμότητα αυτού του φαρμάκου. Θα παραχθεί αρκετή ποσότητα για όλες τις χώρες που το χρειάζονται;
* Πάνω από 420 χιλιάδες κρούσματα και 18 χιλιάδες νεκροί σε 170 χώρες και περιφέρειες με τους αριθμούς να αυξάνονται ραγδαία καθημερινά και τις επιπτώσεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο να είναι περισσότερο από εμφανείς. Ποιο τίμημα εκτιμάτε ότι θα καταβάλει τελικά η διεθνής κοινότητα, μέχρι την αντιμετώπιση του προβλήματος; Και πόσο κοντά είναι η επιστημονική κοινότητα στην εξεύρεσης λύσης στο πρόβλημα;
- Θα υποφέρει ένα μεγάλο κομμάτι του παγκόσμιου πληθυσμού και θα χάσουμε πολλούς συνανθρώπους μας. Σίγουρα θα υπάρξουν ψυχολογικά κατάλοιπα σε κοινωνικό επίπεδο, όπως συνέβη και σε άλλες εποχές, βλ. πανδημία γρίπης του 1918 με τουλάχιστον 50 εκατ. θανάτους διαφόρων ηλικιών, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και οι εμφύλιοι πόλεμοι. Η παγκόσμια οικονομία ίσως να υποστεί κλονισμούς και υφέσεις. Οι μελέτες συνεχίζουν και πολλαπλασιάζονται. Η ανάπτυξη εμβολίου εκτιμάται στους 18 μήνες, ίσως και αργότερα. Φάρμακα ακόμη σε ευρεία χρήση είτε δεν είναι διαθέσιμα παντού είτε είναι πειραματικά. Τα μέτρα πρόληψης που έχουμε ήδη αρχίσει να εφαρμόζουμε, δηλαδή κοινωνική αποστασιοποίηση, εργαστηριακοί διαγνωστικοί έλεγχοι και πολιτική ευελιξία είναι βασικά – και αυτή τη στιγμή τα μόνα – συστατικά για τη συνταγή της λύσης.
* Με βάση όσα ζήσαμε, ζούμε, αλλά και θα ζήσουμε στο προσεχές μέλλον εξαιτίας του συγκεκριμένου ιού, πόσο θα έχει αλλάξει η ζωή στον πλανήτη ακόμα και αν βρεθεί η κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή για την αντιμετώπισή του;
- Μία θνησιμότητα τέτοιων διαστάσεων θα αφήσει ανεξίτηλα σημάδια για 2-3 γενιές. Όλες οι ηλικίες ανά την υφήλιο έχουν πρόσβαση σε πραγματικό χρόνο στην πληροφορία, όπως επίσης και στην παραπληροφόρηση – άλλο ένα πλήγμα της επιστήμης και της δημόσιας υγείας. Φοβάμαι ότι θα μείνει γνωστή ως η πανδημία που ίσως να μπορούσε να έχει αποφευχθεί... Οφείλουμε ως κοινωνίες να είμαστε πιο υπεύθυνες και να δεσμευθούμε να ακονίσουμε τα αντανακλαστικά των μηχανισμών πρόληψης και προστασίας. Τελειώνω με μήνυμα συμπαράστασης προς τους συντοπίτες μου Λαρισαίους: ο δρόμος είναι δύσκολος και με αλληλεγγύη θα το ξεπεράσουμε.
Συνέντευξη στον Δημ. Κατσανάκη
