Ο Δερβίς βέης, υιός του Χαλήλ βέη, γεννήθηκε στη Λάρισα το 1826. Η τεράστια ακίνητη περιουσία του περιλάμβανε αστικά ακίνητα, δάση, αγροτεμάχια, μεταλλεία, ιχθυοτροφεία κ.λπ. τόσο στην περιφέρεια της Λάρισας όσο και στην υπόλοιπη Θεσσαλία. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας υποστήριξε τα δικαιώματα των Χριστιανών και Εβραίων συμπολιτών του με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα αγαπητός στη γενέτειρά του. Μετά από την απελευθέρωση της Λάρισας (1881) έλαβε την ελληνική ιθαγένεια και συμμετείχε στις βουλευτικές εκλογές της 20ής Δεκεμβρίου 1881, στις οποίες εκλέχθηκε βουλευτής Λαρίσης, μαζί με τον Αναστάσιο Ζαρμάνη, τον Κωνσταντίνο Ισχόμαχο και τον επίσης Οθωμανό δικηγόρο Σερέφ Εδίπ βέη.
Τέσσερις ημέρες μετά από την εκλογή του (24 Δεκεμβρίου 1881) τιμήθηκε από τον βασιλέα Γεώργιο Α΄ με τον Αργυρό Σταυρό των Ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος (ΦΕΚ 30/Α/30-4-1882). Ορκίστηκε βουλευτής στη συνεδρίαση της Βουλής της 18ης Ιανουαρίου 1882 [1].
Τη χρονιά που απελευθερώθηκε η Λάρισα (1881), ο Δερβίς βέης Χαλήλ ήταν ο κύριος μέτοχος ενός εργοστασίου κεραμοποιίας στην περιοχή της Γιάννουλης (θέση Κιόσκι). Την ίδια χρονιά προσέλαβε ως διευθυντή τον Δημήτριο Καλύβα που μόλις είχε επιστρέψει από την Αίγυπτο. Αμέσως μετά από την εκλογή του ως βουλευτή Λαρίσης, ο Δερβίς βέης Χαλήλ μεταβίβασε την πλήρη κυριότητα του εργοστασίου στον Καλύβα [2]. Την ίδια περίοδο ο τελευταίος εξαγόρασε το 50% ενός παλαιού ατμόμυλου (με όλα τα παραρτήματα, παρακολουθήματα και τον τεχνικό εξοπλισμό), ο οποίος βρισκόταν στη συνοικία Σακατζίδικα [3].
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1882, ο Δερβίς βέης Χαλήλ, από κοινού με τον κτηματία Χρήστο Γεωργιάδη (μετέπειτα δήμαρχο Λαρίσης) και τον έμπορο Σπυρίδωνα Ευθυμιάδη από τον Πειραιά, αγόρασαν αντί 250 χρυσών τουρκικών λιρών (6.350 δρχ.) [4] το μετοχικό μερίδιο (50%) του Καλύβα (δηλαδή από 16,33% έκαστος) επί του προαναφερθέντος ατμόμυλου. Το υπόλοιπο 50% ανήκε στον κτηματία Χρήστο Δημητριάδη. Στις 19 Νοεμβρίου 1886, οι Δερβίς βέης Χαλήλ, Χρήστος Γεωργιάδης και Χρήστος Δημητριάδης, ίδρυσαν Εμπορική Μετοχική Εταιρεία με σκοπό «την αγοράν σίτων και μεταποίησιν αυτών εις άλευρα» διαρκείας 5 ετών (από 1ης Ιανουαρίου 1887 έως 31ης Δεκεμβρίου 1892) και με εταιρικό κεφάλαιο 2.000 χρυσών τουρκικών λιρών (45.000 δρχ.) [5]. Ως έδρα της εταιρείας ορίστηκε ο προαναφερθείς παλαιός ατμόμυλος, ο οποίος πλέον ανήκε εξ αδιαιρέτου, κατά 50% στην πλήρη κυριότητα του Γεωργιάδη και Δερβίς βέη (μετά από την αποχώρηση του Ευθυμιάδη) και κατά 50% στην κυριότητα του Χρήστου Δημητριάδη.
Διαχειριστής της εταιρείας ορίστηκε ο Δημητριάδης, ο οποίος όφειλε «να κρατή τακτικά εμπορικά βιβλία εν οίς θα καταγράφονται άπασαι αι δοσοληψίαι της εταιρείας λεπτομερείς και ακριβείς». Στο τέλος κάθε έτους θα συντασσόταν ισολογισμός και τα κέρδη ή οι ζημίες θα κατανέμονταν κατά 25% στον Γεωργιάδη, 25% στον Δερβίς βέη και το υπόλοιπο 50% στον Δημητριάδη. Από τα ετήσια κέρδη της εταιρείας οι δύο πρώτοι θα ελάμβαναν επιπροσθέτως 250 χρυσές λίρες για τη φθορά των ατμομηχανών και τη συντήρηση και επισκευή των μηχανημάτων του ατμόμυλου. Η συνέχεια είναι γνωστή σε όλους: Μετά από τον θάνατο του Χρήστου Γεωργιάδη και την αποχώρηση του Δερβίς βέη Χαλήλ, ο μύλος περιήλθε στους Κωνσταντίνο Παππά, Κωνσταντίνο Σκαλιώρα και Χρήστο Δημητριάδη (από 33% έκαστος), οι οποίοι ίδρυσαν το 1893 την «Ομόρρυθμο εμπορική εταιρεία Δημητριάδης, Σκαλιώρας, Παππάς», η οποία ανήγειρε στη θέση του τον μεγαλύτερο ατμόμυλο της Θεσσαλίας με μετοχικό κεφάλαιο 300.000 δρχ. [Αρχείο Ιωαννίδη, αρ. 15127/1893] (σημερινός Μύλος του Παππά).
Την εποχή που ο Δερβίς βέης Χαλήλ συμμετείχε ως εταίρος στη λειτουργία του παλαιού μύλου (1882), δέχθηκε σφοδρή επίθεση από τον μουφτή της Λάρισας Μεχμέτ Ισμαήλ εφένδη. Η συμπεριφορά που παρουσίασε ο τελευταίος δεν ήταν η ενδεδειγμένη για έναν πνευματικό ηγέτη. Με επιστολές του προς τους Οθωμανούς της Λάρισας, τους προέτρεπε να γκρεμίσουν τα τζαμιά, να εκποιήσουν τις περιουσίες τους και να μεταναστεύσουν στην Τουρκία [6]. Ο μουφτής προέβη στην κατεδάφιση πολλών βακουφικών κτισμάτων [7] και στην ανεξέλεγκτη διαχείριση της περιουσίας τους [8]. Όπως ήταν φυσικό επήλθε η ρήξη με τους προύχοντες και εύπορους Οθωμανούς κτηματίες της Λάρισας. Ο Δερβίς βέης Χαλήλ με την ιδιότητα του βουλευτή Λαρίσης και εκπροσωπώντας τους Οθωμανούς της πόλης, κατέθεσε υπόμνημα στη Βουλή (συνεδρίαση 25 Ιανουαρίου 1883) με το οποίο ζητούσε «την ακύρωσιν της εκλογής των μελών του υπό την προεδρείαν του θρησκευτικού αυτών αρχηγού συμβουλίου» [9]. Η διένεξη αυτή συνεχίστηκε και τους επόμενους μήνες μέσω δημοσιευμάτων στον τοπικό Τύπο. Τα τελευταία έγιναν πολύ επικριτικά, ιδίως όταν ο γιος του μουφτή απήγαγε νεαρή Χριστιανή και κατέφυγε στον Βόλο [10].
(συνεχίζεται)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής (από 18 Ιανουαρίου 1882 έως 19 Ιουνίου 1882). Εν Αθήναις: εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1885, σ. 5-6. Η βουλευτική του θητεία έληξε στις 11 Φεβρουαρίου 1885.
[2]. Στη συνέχεια ίδρυσε εργοστάσιο κεραμοποιείας «και εξ’ Ευρώπης εκόμισεν τας απαιτουμένας μηχανάς προς κατασκευήν οπτοπλίνθων». Βλ. Ανεξαρτησία (Λάρισα), φ. 131 (23 Ιανουαρίου 1883). Το εργοστάσιο «κατέπεσεν ολοσχερώς» από τις πλημμύρες του Οκτωβρίου του 1883. Βλ. Ανεξαρτησία (Λάρισα), φ. 206 (23 Οκτωβρίου 1883).
[3]. Συνοικία της Λάρισας στα ανατολικά των Ταμπάκικων (Αμπελοκήπων).
[4]. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Νομού Λάρισας, Συμβολαιογραφικό Αρχείο Αγαθάγγελου Ιωαννίδη, φκ. 003 [1882], αρ. 718 (15 Σεπτεμβρίου 1882). Ο Καλύβας ακύρωσε το συμβόλαιο 12794 (13 Σεπτεμβρίου 1879) του συμβολαιογράφου Πειραιώς Ιωάννη Σωτηρόπουλου και αποξενώθηκε διά παντός από τυχόν δικαιώματα πάνω στον ατμόμυλο.
[5]. Αρχείο Ιωαννίδη, φκ. 019 [1886], αρ. 5986 (19 Νοεμβρίου 1886).
[6]. Κόρακας (Λάρισα), φ. 12 (19 Νοεμβρίου 1882).
[7]. «Εν συνοικία Εμινλέρ υπάρχει ιερόν τι τουρκικόν επονομαζόμενον Τσικούρ Χαμάμ. Το οικοδόμημα τούτο ούτινος την επίβλεψιν είχεν ο Μουφτής, είδομεν κατ’ αυτάς κατεδαφιζόμενον, του δε υλικού, ως εμάθομεν, μέρος και απηλλωτριώθη ήδη». Βλ. Ανεξαρτησία (Λάρισα), φ. 99 (29 Σεπτεμβρίου 1882).
[8]. Ανεξαρτησία (Λάρισα), φ. 126 (5 Ιανουαρίου 1883).
[9]. Πρακτικά Συνεδριάσεων Βουλής (από 18.10.1882 έως 19.6.1882). Εν Αθήναις: εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1883, συνεδρίαση 25 Ιανουαρίου 1883, σ. 212.
[10]. Ελεύθερος Πολίτης (Λάρισα), φ. 1 (17 Ιουνίου 1883).
Από τον Αλέξανδρο Χ. Γρηγορίου
