Ο κ. Ραχιώτης σε συνέντευξή του στην «Ε» παρουσιάζει πτυχές του φλέγοντος για την ελληνική κοινωνία προβλήματος, αναφέρεται στο αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων, που αποδίδει στη «δυτικοποίηση» της ελληνικής κοινωνίας και στην τελευταία οικονομική κρίση, αναφέρεται στους κινδύνους που εγκυμονεί για την οικονομία, την άμυνα αλλά και για τα εθνικά θέματα και αναδεικνύει στη Θεσσαλία το ιδιαίτερο πρόβλημα στο δυτικό τμήμα της, καθώς στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας, όπου καταγράφονται διπλάσιοι θάνατοι σε σχέση με τις γεννήσεις! Σε άλλο σημείο της συνέντευξης αναλύει το αρνητικό ισοζύγιο εξερχόμενης και εισερχόμενης μετανάστευσης και τονίζει την ανάγκη μιας πιο συνεκτικής προσπάθειας για την ενίσχυση της γεννητικότητας στην Ελλάδα, που «δεν θα επικεντρώνεται μόνο στους τρίτεκνους και στους πολύτεκνους αλλά από το πρώτο παιδί…». Ενώ υποστηρίζει ως άμεσο μέτρο για την ανακοπή της μείωσης του πληθυσμού, τη λήψη μέτρων για την επάνοδο των εξερχόμενων Ελλήνων μεταναστών στην Ελλάδα.
* Κύριε καθηγητά, στην τελευταία εκδήλωση του Ινστιτούτου Δημόσιας Υγείας του Αμερικανικού Κολλεγίου, όπου κληθήκατε να καταθέσετε τις απόψεις σας, επιχειρήθηκε μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση του φλέγοντος δημογραφικού προβλήματος στην Ελλάδα. Πώς διαμορφώνεται η κατάσταση στα χρόνια της κρίσης; Παρατηρείτε ανατροπή της ισορροπίας με περισσότερους θανάτους έναντι των γεννήσεων;
- Κύριε Κατσανάκη, όπως είπαμε και στο Αμερικάνικο Κολλέγιο η δημογραφία δηλαδή η μελέτη της εξέλιξης του πληθυσμού δεν μελετά μόνο το ισοζύγιο των γεννήσεων, που έχει μείζονα σημασία, αλλά και το ισοζύγιο της μετανάστευσης, εισερχόμενης και εξερχόμενης, και βεβαίως το ισοζύγιο γάμων και διαζυγίων. Αφού όμως θέτετε το ζήτημα των γεννήσεων και των θανάτων, που έχει φλέγοντα χαρακτήρα, πρέπει να πούμε ότι στην Ελλάδα μετά το 2011 υπάρχει μια υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων. Τα τελευταία χρόνια αυτό το αρνητικό ισοζύγιο έχει φθάσει τις 30-35 χιλιάδες ετησίως...
* Ποια είναι η κατάσταση στη Θεσσαλία έναντι άλλων περιφερειών της χώρας;
- Το αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων και θανάτων είναι πανελλαδικό φαινόμενο και αφορά όλες τις περιφέρειες με διαφορετική όμως ένταση με μόνο δύο εξαιρέσεις. Την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, όπου ακόμα οι γεννήσεις υπερέχουν των θανάτων και την περιφέρεια Κρήτης, όπου έστω και οριακά έχουμε περισσότερες γεννήσεις.
Στην περιοχή της Θεσσαλίας, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του 2018, καταγράφεται υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων και με ιδιαίτερη επίταση στο δυτικό της τμήμα, στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας, όπου έχουμε αναλογία θανάτων και γεννήσεων 2 προς 1. Έχουμε δηλαδή διπλάσιους θανάτους σε σχέση με τις γεννήσεις! Στους νομούς Λάρισας και Μαγνησίας είναι βέβαια αρνητικό το ισοζύγιο αλλά σε μικρότερο βαθμό. Ειδικά για τη Λάρισα το 2018 καταγράφτηκαν 2.279 γεννήσεις έναντι 3.004 θανάτων.
* Πώς εξηγείτε αυτή την ανατροπή σε μια χώρα όπου οι γεννήσεις υπερείχαν των θανάτων;
- Το πρόβλημα είναι πολυπαραγοντικό. Σίγουρα υπάρχει ένα θέμα γήρανσης του πληθυσμού αλλά υπάρχουν και άλλες διαστάσεις. Λόγω της κρίσης δεν είχαμε το προσδόκιμο επιβίωσης που θα είχαμε –είναι ικανοποιητικό αλλά θα είχαμε μεγαλύτερο αν δεν μεσολαβούσε η κρίση. Πέρα από αυτό υπάρχει μια γενικότερη τάση μείωσης των γεννήσεων στον ελληνικό πληθυσμό, ιδίως από τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, που οφείλεται κυρίως στο λεγόμενο «δυτικό πρότυπο», που σημαίνει ότι η γυναίκα μπαίνει περισσότερο στην παραγωγή και αυξάνεται η μέση ηλικία που γεννά το πρώτο της παιδί. Υπάρχει φυσικά ο λόγος της οικονομικής κρίσης, που συντελεί στη μείωση των γεννήσεων και φυσικά με την εξερχόμενη μετανάστευση –Έλληνες που φεύγουν στο εξωτερικό- ένα μέρος αφορά σε γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας.
Συνεπώς αυτές οι γυναίκες χάνονται ως δυνητικές μητέρες από τον ελληνικό πληθυσμό. Υπάρχει συνεπώς μια μεγάλη δέσμη αιτίων, που οδηγούν στο αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων- θανάτων, το οποίο σε συνδυασμό με το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο οδηγεί σε σημαντική μείωση του πληθυσμού. Από το 2011 μέχρι την 1η Ιανουαρίου 2018 υπάρχει σημαντική μείωση του ελληνικού πληθυσμού κατά 381.835 κατοίκους. Μια τέτοια διαταραχή του δημογραφικού ισοζυγίου είναι πρωτοφανής στα ελληνικά δεδομένα από την περίοδο της γερμανικής κατοχής και της στρατιωτικής κατοχής της χώρας από τις δυνάμεις του άξονα.
* Περιγράψατε το πρόβλημα και χαρακτηρίσατε πρωτοφανή τη δημογραφική διαταραχή. Ποιοι είναι οι κίνδυνοι από μια τέτοια διαταραχή για τη χώρα μας;
- Οι κίνδυνοι είναι πολλοί. Καταρχήν στον τομέα της οικονομίας, η μείωση του πληθυσμού, συνεπώς η μείωση του ενεργού εργασιακά πληθυσμού, των ανθρώπων παραγωγικής ηλικίας είναι σημαντική. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ινστιτούτου Δημογραφικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με διευθυντή τον καθηγητή κ. Βύρωνα Γκοτζαμάνη η μείωση αυτή στις παραγωγικές ηλικίες αναμένεται μέχρι το 2030 να φθάσει το ένα εκατομμύριο, γεγονός που θα έχει προφανείς παρενέργειες στην οικονομία, στο ασφαλιστικό σύστημα και στο σύστημα υγείας. Ένα δεύτερο κρίσιμο πεδίο με σημαντικές επιπτώσεις είναι ο τομέας της άμυνας. Σύμφωνα με εκτιμήσεις στρατιωτικών θα υπάρξει πρόβλημα στη στελέχωση του στρατεύματος γιατί πρέπει να υπάρχει μια συγκεκριμένη βάση από έφεδρους κάθε χρόνο.
Και το τρίτο ιδιαίτερα σημαντικό: το αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων- θανάτων για κάποιες περιφέρειες έχει μεγαλύτερη σημασία. Και αυτές είναι οι εθνικά ευαίσθητες περιφέρειες, δηλαδή η περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης και η περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Καταγράφονται σταθερά τουλάχιστον για τα τελευταία δύο χρόνια και στις δύο περιφέρειες περισσότεροι θάνατοι σε σχέση με τις γεννήσεις. Θέλω να σας επισημάνω ιδιαιτέρως την προσοχή στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και στις Περιφερειακές Ενότητες Ξάνθης, Ροδόπης και Έβρου. Αντίστοιχο πρόβλημα υπάρχει και στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, στα νησιά μας, στη Χίο ιδιαίτερα και στη Σάμο –σε ένα βαθμό και στη Μυτιλήνη. Αντιλαμβάνεστε ότι και σε σχέση με τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές τα ζητήματα αυτά προσλαμβάνουν έναν πολύ σοβαρό χαρακτήρα.
* Αναφέρεστε στις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές στα νησιά μας. Εκτιμάτε ότι μπορεί να επιδράσουν στο δημογραφικό ισοζύγιο;
- Κύριε Κατσανάκη, με βάση τις προβολές που υπάρχουν από τους διεθνείς οργανισμούς αλλά και από Έλληνες μελετητές φαίνεται ότι για τα επόμενα χρόνια το ισοζύγιο μετανάστευσης θα είναι αρνητικό, δηλαδή θα έχουμε περισσότερους εξερχόμενους μετανάστες απ’ ό,τι εισερχόμενους. Και όταν θα γίνει πλεονασματικό, δηλαδή θα έχουμε περισσότερους εισερχόμενους απ’ ό,τι εξερχόμενους, αυτό δεν θα γίνει πριν το 2030 ή 2035. Αυτό είναι το ένα στοιχείο. Το δεύτερο που θέλω να θέσω υπόψη σας είναι ότι, με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, οι γεννήσεις από τις αλλοδαπές μητέρες μειώνονται σταθερά σε ποσοστό κατά τα τελευταία χρόνια. Αντίθετα, αυξάνεται –παρά τη μείωση σε απόλυτο αριθμό- το ποσοστό των γεννήσεων από Ελληνίδες μητέρες. Άρα δεν προκύπτουν ενδείξεις ότι θα υπάρξει κάποια αξιοσημείωτη επίπτωση στο δημογραφικό.
* Υπάρχουν διαφορές στη διαμόρφωση του δημογραφικού ισοζυγίου στην Ελλάδα συγκριτικά με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες;
- Στην Ελλάδα ο μέσος όρος είναι 1,3-1,4 γεννήσεις ανά μητέρα. Εκεί είναι και ο μέσος όρος στην Ευρώπη. Υπάρχουν όμως και χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιρλανδία, η Γαλλία, οι Σκανδιναβικές χώρες που έχουν καταφέρει να αναστρέψουν το δυτικό πρότυπο και να επιτύχουν αυξημένη γεννητικότητα μέσω μηχανισμών κρατικών προγραμμάτων στήριξης της μητρότητας και της οικογένειας. Παρουσιάζουν δείκτες κοντά στις 2 γεννήσεις ανά μητέρα. Το όριο αναπαραγωγής του πληθυσμού είναι 2,1, δηλαδή πρέπει κάθε γυναίκα να γεννάει 2,1 παιδιά ώστε να γεννήσει τουλάχιστον μια κόρη και να αναπαραχθεί. Συνεπώς παρά την επίδραση των δυτικών προτύπων δεν είναι αναπόφευκτη η μείωση του πληθυσμού. Όσον αφορά στην Τουρκία έχει δείκτη στο όριο της αναπαραγωγής 2,1-2,2, που είναι επαρκές για να αναπαράγει τον πληθυσμό της.
* Στο παρελθόν ελήφθησαν μέτρα για τη στήριξη της πολύτεκνης οικογένειας, που όμως υπέστησαν δραστικές περικοπές λόγω των μνημονιακών προγραμμάτων. Πώς μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα και να αντιμετωπίσουμε ως χώρα τους κινδύνους, ιδιαίτερα τους εθνικούς;
- Πράγματι, συμφωνώ μαζί σας ότι στην Ελλάδα υπήρξαν κάποια μέτρα ενίσχυσης των γεννήσεων και της οικογένειας. Είχαμε τέτοια μέτρα την εποχή του αείμνηστου Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, ο οποίος το 1990 θέσπισε την ισόβια σύνταξη της πολύτεκνης μητέρας, στη συνέχεια η κυβέρνηση του αείμνηστου Ανδρέα Παπανδρέου το 1994 αύξησε το αφορολόγητο όριο για τους πολύτεκνους. Μια πολύ συνεκτική δέσμη μέτρων στήριξης της ελληνικής οικογένειας ελήφθη επί κυβερνήσεων του Κώστα Καραμανλή την περίοδο 2004-2009 με ένα σύνθετο μίγμα τόσο θεσμικών όσο και οικονομικών μέτρων και κινήτρων με ιδιαίτερη έμφαση στις τρίτεκνες και στις πολύτεκνες οικογένειες. Δυστυχώς όλα αυτά τα μέτρα αποδυναμώθηκαν σε ένα βαθμό μετά την υπαγωγή της χώρας στον μνημονιακό μηχανισμό. Είναι θετική η πρόσφατη νομοθέτηση του εφάπαξ βοηθήματος των 2.000 ευρώ για κάθε νεογέννητο παιδί, καθώς και άλλων εξαγγελιών όπως η μείωση του ΦΠΑ σε βρεφικά είδη.
Χρειάζεται όμως μια πιο συνεκτική προσπάθεια ενίσχυσης της γεννητικότητας που δεν θα επικεντρώνεται μόνο στους τρίτεκνους και στους πολύτεκνους αλλά από το πρώτο παιδί σε συνδυασμό και με άλλα μέτρα όπως να υπάρχουν παιδικοί σταθμοί. Δεν είναι η επιδοματική πολιτική, χρειάζονται και θεσμικά μέτρα ώστε να βοηθηθεί η οικογένεια και να υπάρξει γεφύρωση της εργασίας με την οικογενειακή ζωή.
* Υπάρχουν δραστικά μέτρα άμεσης απόδοσης; Γιατί όσα μέτρα συζητάμε μπορούν να αποδώσουν μεσο-μακροπρόθεσμα...
- Συμφωνώ μαζί σας γιατί χρειάζονται 18-20 χρόνια μέχρι το παιδί που θα γεννηθεί να βγει στην παραγωγική διαδικασία. Ήδη εμείς χάσαμε 10 χρόνια με την κρίση. Υπάρχει όμως ένα άμεσο μέτρο: αν ληφθούν μέτρα για να ανακόψουμε το ρεύμα της εξερχόμενης μετανάστευσης γιατί από αυτή η μισή αναφέρεται σε Έλληνες που έφυγαν στο εξωτερικό. Αν υπάρξουν μέτρα και παρατηρηθεί μια επάνοδος, έστω μερική καταρχήν, των εξερχόμενων Ελλήνων μεταναστών στην Ελλάδα, τότε αυτό θα είναι ένα άμεσο μέτρο που θα ανακόψει σε ένα βαθμό τη μείωση του πληθυσμού. Αυτό είναι το μόνο άμεσο μέτρο.
Συνέντευξη στον Δημ. Κατσανάκη
