Του Νικόλαου Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Ο Πηνειός με την μεγάλη πέτρινη γέφυρα και ο ναός του Αγίου Αχιλλίου, κτισμένος σε ύψωμα κοντά της στη δεξιά όχθη του ποταμού, αποτελούν το καταλληλότερο σκηνικό για την εορταστική ατμόσφαιρα η οποία επικρατεί κατά την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού στη Λάρισα, πολλές φορές μάλιστα κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες.
Ασχοληθήκαμε και σε άλλο σημείωμα με την εορτή των Θεοφανείων στην πόλη μας, η οποία κατά γενική ομολογία αποτελεί ένα μοναδικό γεγονός σε μεγαλοπρέπεια, γραφικότητα και προσέλευση κοινού σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Σήμερα θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε πως γινόταν η τελετή αυτή παλαιότερα.
Τα Θεοφάνεια είναι μία από τις αρχαιότερες εορτές της χριστιανοσύνης, η οποία θεσπίσθηκε το 2ο μ. Χ. αιώνα και αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδος κατά τη βάπτιση του Χριστού.Δεν έχουν διασωθεί έγκυρες πηγές οι οποίες να αναφέρουν πως εορταζόταν κατά την βυζαντινή περίοδο η τελετή κατάδυσης του Σταυρού στη Λάρισα κατά την διάρκεια των Θεοφανείων. Γνωρίζουμε όμως ότι κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και για περισσότερα από τετρακόσια χρόνια, η εορτή περιοριζόταν απλώς στην τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού, η οποία γινόταν μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας και την κατάδυση του Σταυρού στην κολυμβήθρα, εντός του απέριττου ναού του Αγίου Αχιλλίου, με την παρουσία των χριστιανικών οικογενειών που κατοικούσαν στη Γενή Σεχίρ. Εξ άλλου οι χριστιανοί κάτοικοι είχαν μείνει ελάχιστοι και μέχρι το 1857 δεν υπήρχε άλλος ναός στη Λάρισα πλην του Αγ. Αχιλλίου[1].
Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα η οθωμανική αυτοκρατορία, έπειτα από πίεση των μεγάλων δυνάμεων της Κεντρικής Ευρώπης, υποχρεώθηκε να λάβει μέτρα φιλελευθεροποίησης, τα γνωστά Tanzimat, ιδίως του 1856. Ανάμεσα στα άλλα επιτράπηκε στους χριστιανούς να οικοδομήσουν νέους ναούς ελεύθερα[2]ή να ανακαινίσουν παλαιότερους, να κτίσουν σχολεία και να τελούν επίσημα και με μεγαλοπρέπεια την τελετή Κατάδυσης του Σταυρού από την μεγάλη πέτρινη γέφυρα στα ορμητικά νερά του Πηνειού[3]. Μετά το τέλος του τυπικού των εκκλησιαστικών ακολουθιών στο ναό του Αγίου Αχιλλίου σχηματιζόταν θρησκευτική πομπή, η οποία ξεκινούσε από το προαύλιο της βασιλικής του Καλλιάρχη και ακολουθώντας έναν δύσκολο, απότομα κατηφορικό, λιθόστρωτο και σκολιό δρόμο, ουσιαστικά μονοπάτι, το οποίο είχε κατεύθυνση νοτιοδυτική, έφθανε στο μικρό άνοιγμα που βρισκόταν στην είσοδο της γέφυρας, και κατέληγε στο κέντρο του καταστρώματος της γέφυρας, όπου όλοι μαζί, κλήρος, επίσημοι και κολυμβητές δίπλα-δίπλα, έπαιρναν θέση. Αυτή τη διαδρομή ακολουθούσε η πομπή μέχρι το 1894. Την περίοδο εκείνη το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού του Αγίου Αχιλλίου ανέθεσε στον Αντώνιο Ν. Ρίζου[4], ο οποίος ήταν εργολάβος δημοσίων και δημοτικών έργων «την κατασκευήν κλίμακος και λοιπών έργων προς εξωραϊσμόν του ενταύθα Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Αχιλλίου». Τα σκαλοπάτια αυτά συνέδεαν την δυτική πλευρά του προαύλιου χώρου του καθεδρικού ναού με τον δρόμο που δημιουργήθηκε κατά μήκος της δεξιάς όχθης του Πηνειού. Μ’ αυτόν τον τρόπο γινόταν ευκολότερη η πρόσβαση της γέφυρας του Πηνειού από τον λόφο του Φρουρίου, ειδικά κατά την ημέρα της εορτής των Θεοφανείων και της κατάδυσης του Σταυρού στα νερά του ποταμού.
Κατά τη μεγάλη αυτή δεσποτική εορτή των Θεοφανείων, από τα χρόνια της τουρκοκρατίας ακόμα, όλοι σχεδόν οι κάτοικοι της Λάρισας κατέκλυζαν τους χώρους μέσα στον μητροπολιτικό ναό, το Φρούριο, τη γέφυρα, τις όχθες του Πηνειού και το μικρό νησάκι μέσα στο ποτάμι, που σήμερα δεν υπάρχει, και το οποίο διχοτομούσε τη ροή του νερού στο ύψος του σημερινού κηποθεάτρου και της συνοικίας Ταμπάκικα. Μαζί τους και πολλά άτομα από τις γύρω περιοχές, όπως από Τύρναβο, Καζακλάρ (=Αμπελώνα), Αγιά, Φάρσαλα και τα γύρω χωριά, έφθαναν στην πόλη από νωρίς για να καταλάβουν κατάλληλη θέση και να μη στερηθούν το σπουδαίο θέαμα.
Όταν η θρησκευτική πομπή έφθανε στο κέντρο της γέφυρας ο μητροπολίτης έπειτα από σύντομες ευχές και τροπάρια, έριχνε τον Σταυρό στο ποτάμι. Προηγουμένως οι κολυμβητές έπαιρναν θέση πάνω στα στηθαία της γέφυρας και μαζί με τον Σταυρό έκαναν και οι ίδιοι κατάδυση απ’ αυτό το μεγάλο ύψος. Τους κολυμβητές περιμάζευε ειδική λέμβος και ο τυχερός που «έπιανε τον Σταυρό» ανέβαινε στο οδόστρωμα της γέφυρας και έπαιρνε την ευχή του μητροπολίτη,ο οποίος συνήθως του χάριζε και έναν περιλαίμιο σταυρό.
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, την παραμονή των Θεοφανείων και ανήμερα μετά την τελετή της Κατάδυσης του Σταυρού, ομάδες μαθητών των σχολείων της Λάρισας, με την προτροπή των επιτρόπων των Ναών, επισκέπτονταν τις χριστιανικές κατοικίες και τραγουδούσαν τα κάλαντα των Θεοφανείων. Τα χρήματα που συνέλεγαν τα κατέθεταν στο παγκάρι του ναού της συνοικίας τους για να αντιμετωπίζει τις τρέχουσες ανάγκες του[5].
Η φωτογραφία η οποία συνοδεύει το σημερινό κείμενο θεωρείται ιστορική. Είναι από τις παλαιότερες που έχουν διασωθεί και τοποθετείται χρονολογικά στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας (1878-1880), ο δε φωτογράφος είναι άγνωστος. Την περίοδο εκείνη (1866) γνωρίζουμε ότι υπήρχε στη Λάρισα φωτογραφείο του Τούρκου Γεωργίου Φεχτζή (GeorgeFehtsi) και Σία, με φωτογραφεία του παράλληλα στον Βόλοκαι τα Τρίκαλα. Επίσης στην πόλη μας δραστηριοποιείτο και ο Γεώργιος Αποστολίδης από το 1870[6]. Λογικά λοιπόν φωτογράφος θα πρέπει να είναι ένας εκ των δύο, με πιθανότερο τον Φεχτζή. Στο οδόστρωμα της γέφυρας διακρίνονται τέσσερες κολυμβητές με άσπρα, μακρινά μέχρι τους αστράγαλους εσώρουχα (βράκες), ανεβασμένοι πάνω στα λίθινα στηθαία. Δεξιότερα έχουν παραταχθεί τα λάβαρα του ναού, οι κληρικοί και ο μητροπολίτης[7]. Πίσω τους τα επίσημα μέλη της χριστιανικής κοινότητας της Λάρισας, οι επικεφαλής των συντεχνιών (εσναφίων) και πολύς κόσμος, πολλοί των οποίων φορούν φέσια. Της ίδιας περιόδου και από την ίδια τελετή είναι και ακόμη δύο φωτογραφίες οι οποίες απεικονίζουν το συγκεντρωμένο πλήθος στις δύο όχθες του ποταμού, την δεξιά και την αριστερή, να παρακολουθούν την τελετή.
[1]. Απ’ όσα γνωρίζουμε, ο ναός του Αγίου Αχιλλίου ήταν ο μοναδικός ενοριακός ναός στη Λάρισα από τον 17ο μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, στον οποίο υπηρετούσαν πολλοί ιερείς. Σε διάφορα σημεία της πόλεως υπήρχαν μικρά παρεκκλήσια, όπως του Αγίου Αθανασίου στην συνοικία Παράσχου (Αγίου Νικολάου), το παρεκκλήσιο των 40 Μαρτύρων, μετόχι της Ι. Μ. Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους στη συνοικία Σουφλάρια, του Αγίου Χαραλάμπους στον Πέρα μαχαλά, της Αγίας Μαρίνας στον οικισμό Καλύβια. Όλα αυτά λειτουργούσαν μόνον περιστασιακά.
[2]. Το 1857 κτίζεται πρώτος ο Άγιος Νικόλαος και στη συνέχεια το 1865 οι Άγιοι 40 Μάρτυρες, το 1869 ο Άγιος Αθανάσιος και το 1880 η Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή) στα Ταμπάκικα.
[3]. Γράφει σχετικά ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης, Η Λάρισα. Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 16 : «Εκ της γεφύρας ταύτης (εννοεί την μεγάλη γέφυρα του Πηνειού) επεκράτησε συνήθεια μετά τον Κριμαϊκόνπόλεμον (1854) κατά την ημέραν των Θεοφανείων να γίνεται η κατάδυσις του Τιμίου Σταυρού εις τον Πηνειόν ποταμόν μετά μεγάλης εκκλησιαστικής και πολιτικής τελετής».
[4]. Ο Αντώνιος Ρίζου (όπως υπέγραφε) ήταν πατέρας του γυναικολόγου ιατρού Αθανασίου (Νάσου) Ρίζου και της Ευφροσύνης (Φρόσως) Σάπκα, συζύγου του Πάνου Σάπκα, μικρότερου αδελφού του δημάρχου Μιχαήλ Σάπκα. Όπως αναφέρει η εγγονή του τελευταίου, αλλά και του εργολάβου,Λίλα Ρίζου, ο ίδιος κατασκεύασε επίσης το 1911 το αρχοντικό του υφασματέμπορου Αντωνιάδηστην οδό Παπακυριαζή, το οποίο το 1930 περίπου το αγόρασε ο Ιωάννης Αλεξάνδρου, καθώς και το αρχοντικό του Μιχ. Σάπκα το 1913 στη γωνία των σημερινών οδών Κύπρου-Παναγούλη.
[5]. «Ως πόροι των Ιερών Ναών εχρησίμευον … αι εισφοραί κατά την ημέραν των Θεοφανείων, καθ΄ήν, ως είθιστο, μαθηταί σχολείων υπό την οδηγίαν των Επιτρόπων εκάστης συνοικίας, επεσκέπτοντο τας οικίας αυτής άδοντες διάφορα επί τούτω συντεθέμενα άσματα». Βλέπε: Επαμεινώνδας Φαρμακίδης, Η Λάρισα. Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 197.
[6]. Βλέπε: Άλκης Ξανθάκης, Ιστορία της Ελληνικής Φωτογραφίας (1839-1970), Αθήνα (2008) σελ. 87 και 136.Σε διαφήμιση του Φεχτζή στην εφημερίδα «Χρόνος» των Αθηνών, στο φύλλο της 10ης Μαρτίου 1866, αναφέρεται μεταξύ των άλλων ότι τα φωτογραφεία του «είναι πεπλουτισμένα δια των νεωτέρων φωτογραφικών πλακών, φωτογραφικάς απόψεις πόλεων κλπ.».
[7]. Μητροπολίτης Λαρίσης την περίοδο εκείνη ήταν ο Νεόφυτος Γ΄ Πετρίδης (1875-1896).
