Του Μάριου Ξηρομερίτη
Από το ιστορικό παρελθόν της Λάρισας ελάχιστα κτιριακά λείψανα έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας, γνωστά σε μας από τις γραπτές πηγές και τις επιγραφές. Μόνο τα δύο αρχαία θέατρά της σώζονται και είναι σήμερα ορατά, απτές μαρτυρίες του λαμπρού παρελθόντος της. Αυτό οφείλεται στη χρήση εύθαρτων υλικών, όπως ωμά πλιθιά, ξύλα και κονιάματα, τα οποία δεν αφήνουν πάντοτε ορατά ίχνη και στη σπανιότητα του λίθου της θεσσαλικής πεδιάδας που οδηγεί στην ανάγκη να επαναχρησιμοποιηθεί το δομικό υλικό των παλαιότερων κτιρίων.
Ωστόσο από αποσπασματικές πληροφορίες των αρχαίων φιλολογικών πηγών και κυρίως τις αρχαιολογικές μαρτυρίες πληροφορούμαστε ότι η αρχαία Λάρισα από το τέλος του 7 ου αι. π.Χ. είχε το προβάδισμα από τις άλλες θεσσαλικές πόλεις και επεκράτησε απόλυτα σε μεγάλη έκταση της εύφορης θεσσαλικής πεδιάδας.
Το πρώτο αρχαίο θέατρο της Λάρισας οικοδομήθηκε στη νότια πλαγιά του λόφου «Φρούριο». Η κατασκευή του συνδέεται αφενός μεν, με τη λατρεία του θεού Διονύσου για την τέλεση θεατρικών παραστάσεων καθώς και μουσικών και ωδικών αγώνων, αφετέρου δε, με τη διοίκηση του Κοινού των Θεσσαλών για τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου της πόλης, που ονομαζόταν Αγορά. Ενδείξεις γι' αυτά αποτελούν ένας μικρός βωμός αναθηματικός στο θεό Διόνυσο που βρέθηκε κοντά στο θέατρο και όπου εικάζεται ότι υπήρχε ιερό του και τα ονόματα «Συνέδρων» αντιπροσώπων των πόλεων – κρατών που συμμετείχαν στην ομοσπονδία των Θεσσαλών, που αναγράφονται πάνω στα εδώλια του αρχαίου θεάτρου. Η παλαιότερη αναφορά στο μνημείο προέρχεται από μία επιγραφή του α΄ μισού του 2 ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην πόλη. Πρόκειται για μια δικαστική απόφαση, που αναφέρεται στην καταπάτηση από έναν ιδιώτη μέρους του περιβάλλοντος χώρου του θεάτρου. Έτσι μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε ένα στοιχείο ante quem για τη χρονολογία της κατασκευής του. Στους αιώνες που ακολούθησαν από τη στιγμή που το θέατρο έπαψε να χρησιμοποιείται στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια σημειώνεται λιθοθηρία του και ο χώρος που καταλαμβάνει σταδιακά επιχώνεται.
Στα νεότερα χρόνια Έλληνες και ξένοι περιηγητές, ιστορικοί και αρχαιολόγοι που επισκέπτονται τη Θεσσαλία και τη Λάρισα αναφέρονται σ' αυτό. Από τις αρχές του 20 ου αι., στο επιχωσμένο πλέον θέατρο, άρχισαν να κατασκευάζονται ισόγειες κατοικίες και καταστήματα με ρηχές θεμελιώσεις μεν, αλλά πολύ βαθείς σηπτικούς βόθρους αρκετοί από τους οποίους τραυμάτισαν τα μάρμαρα. Κατά τη δεκαετία του 1960 οι βλάβες έγιναν πάρα πολύ σοβαρές με τις νέες οικοδομές που ανεγέρθηκαν στη θέση των παλιών. Παράλληλα την ίδια περίοδο διανοίχθηκε και η οδός Αλ. Παπαναστασίου (πρώην Ακροπόλεως), που οδηγούσε από την οδό Βενιζέλου στην κορυφή του λόφου «Φρούριο».
Η ιστορία της ανασκαφής και αποκάλυψης του πρώτου αρχαίου θεάτρου αρχίζει το 1910 με τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Απόστολο Αρβανιτόπουλο να αποκαλύπτει τμήμα του σκηνικού οικοδομήματος, καλύπτει όλο τον 20 ο αι. και συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.
Το πρώτο αρχαίο θέατρο της Λάρισας κατασκευάστηκε στο α΄ μισό του 3 ου αι. π.Χ. στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά. Λειτούργησε δε έξι αιώνες περίπου μέχρι το τέλος του 3 ου αι. μ.Χ. ή τις αρχές του 4 ου αι. μ.Χ. οπότε και διακόπηκε απότομα η λειτουργία του. Φέρει την τυπική διάρθρωση του ελληνιστικού θεάτρου με τα τρία βασικά στοιχεία: κοίλο – ορχήστρα – σκηνή , και με διάμετρο ορχήστρας περίπου 25μ.
Κοίλο του αρχαίου θεάτρου αποτελούσε η ίδια η πλαγιά του λόφου «Φρούριο» η οποία είχε διαμορφωθεί σε αναβαθμούς για την τοποθέτηση των εδωλίων. Ένας διάδρομος, το διάζωμα που εξυπηρετούσε την άνετη διακίνηση των θεατών χωρίζει το κοίλο σε δύο τμήματα κυρίως θέατρο και επιθέατρο.
Το επιθέατρο χωρίζεται με 20 κλίμακες ανόδου σε 22 κερκίδες με 15 σειρές εδωλίων, ενώ το κυρίως θέατρο , με 10 κλίμακες ανόδου σε 11 κερκίδες με 25 σειρές εδωλίων, εκ των οποίων η πρώτη ανήκε στη σειρά των προεδριών.
Την ορχήστρα περιτρέχει κτιστός αποχετευτικός αγωγός για την απομάκρυνση των ομβρίων υδάτων ο οποίος διαπερνά τη θεμελίωση της σκηνής με δύο εξόδους νότια των ακριανών δωματίων αυτής. Οι πάροδοι με τους αναλημματικούς τοίχους σώζονται σε άριστη κατάσταση. Είναι κατασκευασμένοι από λιθόπλινθους λευκού μαρμάρου με αριστοτεχνική εργασία λάξευσης.
Οι δρόμοι των παρόδων ήταν μαρμαροστρωμένοι και αυτό γιατί δεν ήταν απλά μικροί δρόμοι προσπέλασης στο μνημείο, αλλά αποτελούσαν μεγάλους πομπικούς δρόμους καθώς το αρχαίο θέατρο ήταν ενταγμένο στο πολεοδομικό ιστό της αρχαίας Λάρισας. Ο δρόμος της δεξιάς παρόδου επικοινωνούσε με το δεύτερο αρχαίο θέατρο και στη συνέχεια με την κύρια έξοδο της Λάρισας προς τη Φάλαννα και την Ολοσσόνα. Ο δρόμος της αριστερής παρόδου επικοινωνούσε με την αρχαία αγορά.
Η σκηνή είναι το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του μνημείου. Είναι στην ουσία ένα αυτοτελές, μεγαλοπρεπές οικοδόμημα που αποτελείται από τέσσερα δωμάτια με τρεις εισόδους ανάμεσά τους. Τα δύο μεσαία δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους λειτουργούσαν ως χώροι ένδυσης των ηθοποιών και θέσης του δραματουργού. Τα δύο ακριανά που φέρουν είσοδο στη νότια πλευρά τους λειτουργούσαν ως σκευοθήκες. Η σκηνή έχει τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη ανάγεται στο α΄ μισό 3 ου αι. π.Χ. και είναι σύγχρονη με την κατασκευή του κοίλου και των αναλημματικών τοίχων. Τα τέσσερα δωμάτια ήταν κατασκευασμένα με λαξευτούς πωρόλιθους που προέρχονται από τα αρχαία λατομεία στη θέση «Κριντήρι» Τυρνάβου.
Στη δεύτερη φάση της, α΄ μισό 2 ου αι. π.Χ. μπροστά από το σκηνικό οικοδόμημα, προς την πλευρά της ορχήστρας κατασκευάστηκε μία κιονοστοιχία, το προσκήνιο. Αποτελείται από έξι παραστάδες και έξι μονολιθικούς δωρικούς ημικίονες σε παράταξη οι οποίοι πατούν πάνω σε ευθυντηρία μαρμάρινων λιθοπλίνθων. Πάνω στους δωρικούς ημικίονες στηριζόταν ο δωρικός θριγκός, ο οποίος ήταν τοποθετημένος δρομικά, παράλληλα προς τη σκηνή και κατά διαστήματα έμπαιναν μετέωροι θράνοι που συνέδεαν την κιονοστοιχία με τον μπροστινό τοίχο της σκηνής. Για την ασφαλή αντιστήριξη των μετέωρων θράνων ενισχύθηκε ο μπροστινός τοίχος της σκηνής με μία εσωτερική σειρά πορολίθων. Το προσκήνιο είχε τρεις εισόδους στον ίδιο άξονα με τις εισόδους της σκηνής.
Η τρίτη οικοδομική φάση της χρονολογείται στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αύγουστου (28 π.Χ. – 14 μ.Χ.) και του διαδόχου του Τιβερίου (14 μ.Χ. – 31 μ.Χ.). Τιμητικές επιγραφές προς τιμή και των δύο αυτοκρατόρων βρέθηκαν πάνω στα μέτωπα των γείσων του δωρικού θριγκού της σκηνής. Την ίδια περίοδο αφαιρέθηκε η μπροστινή σειρά των πωρολίθων των πλαϊνών δωματίων και αντικαταστάθηκε με μαρμάρινη επένδυση. Προστέθηκαν επίσης στην πρόσοψη συμφυείς μαρμάρινοι δωρικοί ημικίονες με δωρικά ημικιονόκρανα και στις γωνίες λαξεύτηκαν τέσσερις πεσσοί.
Το μάρμαρο αυτό όπως και του επιθεάτρου, του κυρίως θεάτρου, των παρόδων και των αναλημματικών τοίχων προέρχεται από το αρχαίο λατομείο του Δ.Δ. «Καστρί» Αγιάς.
Φρούριο
Πρόκειται για τον χώρο στον οποίο έχουν βρεθεί οι πρώτες ενδείξεις κατοίκησης της πόλης από τη νεολιθική ακόμα περίοδο, αργότερα αποτέλεσε την αρχαία ακρόπολη της πόλης και στην νότια πλευρά του βρίσκεται το πρώτο αρχαίο θέατρο. Κατά την βυζαντινή περίοδο ήταν το θρησκευτικό κέντρο, και κατά την οθωμανική εμπορικό και αμυντικό κέντρο. Σήμερα στον λόφο σώζεται το φρούριο-μπεζεστένι, που κτίστηκε από τους Οθωμανούς στα τέλη του 15ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκε σαν σκεπαστή αγορά και μετέπειτα ,αφού υπέστη αλλαγές στην εξωτερική μορφή του, χρησιμοποιήθηκε σαν πυριτιδαποθήκη και φρούριο ως την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881 (με την μορφή που έχει σήμερα το κτήριο).Επίσης έχει εντοπιστεί παλαιοχριστιανική βασιλική, που πιθανολογείται πως είναι ο πρώτος ναός της πόλης αφιερωμένος στον πολιούχο Άγιο Αχίλλειο, ο οποίος κτίσθηκε τον 6ο μ.Χ. αιώνα ενώ στον χώρο του βρέθηκε τάφος ο οποίος πιθανολογείται ότι είναι του Αγίου Αχιλλίου, του πρώτου μητροπολίτη της πόλης. Ακόμα στα ανατολικά του μπεζεστενίου/φρουρίου και της παλαιοχριστιανικής βασιλικής έχουν βρεθεί παλαιοχριστιανικό λουτρό και μεσοβυζαντινός ναός ενώ ευρήματα από την αρχαία ακρόπολη της Λάρισας (τμήματα μαρμάρινων κιόνων, κιονόκρανα και άλλα) έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στον λόφο.
Ο μοναδικός χώρος από τον οποίο μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τη βυζαντινή Λάρισα βρίσκεται στο λόφο του Φρουρίου, όπου διατηρήθηκε ο παλαιοχριστιανικός ναός του πρώτου μητροπολίτη της πόλης, Αγίου Αχιλλίου, ένα λουτρό, καθώς και ένας ναός της μεσοβυζαντινής περιόδου με λείψανα οικιστικού συγκροτήματος της ίδιας εποχής. Στο ίδιο συγκρότημα εντάσσεται και το σημαντικότερο οθωμανικό μνημείο της Λάρισας, το μπεζεστένι, μια σκεπαστή αγορά του 15 ου αιώνα.
- Μνημείο (τάφος) Ιπποκράτη
Στην πόλη της Λάρισας έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης όπου και πέθανε. Ο τάφος του ήρθε στο φως μετά από πλημμύρα κατά τον 19ο αι., και τοποθετείται στην έξοδο της αρχαίας πόλης προς την Γυρτώνη, κοντά στο σημείο έχει στηθεί σύγχρονο μνημείο με τον ανδριάντα τού Ιπποκράτη στην κορυφή του, επίσης φιλοξενείται και ιατρικό μουσείο.
- Ιστορικό κέντρο Λάρισας και λόφος Φρουρίου-Άγιος Αχίλλειος
Είναι ένα μεγάλο τμήμα του κέντρου που περιλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή από τον λόφο του Φρουρίου έως και την κεντρική πλατεία και από την πλατεία Λαού, στην οποία μετά την ανακατασκευή της συναντάμε τμήμα του τείχους της πόλης, ως το ποτάμι. Μέσα σε αυτά τα όρια σώζεται ένα μεγάλο τμήμα της παλιάς Λάρισας, κυρίως τμήμα της παλιάς αγοράς με τα παλιά κτήρια του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου,πολλά από αυτά νεοκλασικού ρυθμού, τα οποία στεγάζουν ως επί το πλείστον σήμερα εμπορικά καταστήματα, ταβέρνες και μπαράκια. Όλα αυτά περιβάλλουν τα περισσότερα από τα μνημεία της πόλης σχηματίζοντας έτσι ένα ενιαίο γραφικό σύνολο. Στον λόφο Φρουρίου δεσπόζει η μητροπολιτική εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου σε σημείο με θέα και ανοιχτό ορίζοντα προς την βόρεια πλευρά της πόλης. Κοντά βρίσκεται και η πλακόστρωτη πλατεία του Φρουρίου (Λαμπρούλη) η οποία περιβάλλεται από το κτήριο του Φρουρίου και από πολλά από τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν αναφερθεί παραπάνω.
Ένας άλλος σημαντικός αρχαιολογικός χώρος θα δημιουργηθεί όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες κατασκευής του πάρκιγκ στην πολύπαθη Πλατεία Λαού και επανατοποθετηθούν τα αρχαία στην πλατεία. Εδώ ο επισκέπτης θα μπορεί να σχηματίζει μια εικόνα για την ανατολική οχύρωση της πόλης στην παλαιοχριστιανική περίοδο, καθώς θα τοποθετηθεί αυτούσιο το τείχος με τους πύργους και το προτείχισμα που το περιέβαλε, καθώς και το λουτρό της ίδιας εποχής.
Η πλατεία Λαού μπορεί, πιστεύουμε, να συνδεθεί με τα αρχαία του Φρουρίου, καθώς και τα οθωμανικά μνημεία που μεσολαβούν, όπως το Γενή Τζαμί, το Χαμάμ της οδού Βενιζέλου και το Μπαιρακλί Τζαμί στην οδό Ανδρούτσου, με ένα δίκτυο πεζοδρόμων, που ήδη δρομολογούνται σε σχέση με το Αρχαίο Θέατρο. Μικρή επέκταση της πεζοδρόμησης της Βενιζέλου μέχρι την Ολύμπου, έστω και τα Σαββατοκύριακα, θα επιτρέψει στους Λαρισαίους να απολαμβάνουν άνετα έναν αρχαιολογικυό περίπατο από το Τζαμί(σημερινό μουσείο) έως το Φρούριο, επισκεπτόμενοι, εκτός από το αρχαίο θέατρο, τα περισσότερα βυζαντινά και νεώτερα μνημεία της πόλης. Ας σημειωθεί επίσης, ότι σύντομα ολοκληρώνονται οι διαδικασίες απαλλοτρίωσης στο Μπαιρακλί Τζαμί και θα ανοίξει ο δρόμος αξιοποίησης ενός ακόμη σημαντικού μνημείου του 15 ου αιώνα.
- Μουσουλμανικό τέμενος Γενί Τζαμί
Πρόκειται για το κτήριο στο οποίο στεγάζεται προσωρινά το Αρχαιολογικό Μουσείο της Λάρισας, κατασκευάστηκε στα τέλη του 19ου αι. και ήταν δωρεά της βασίλισσας Όλγας στους εναπομείναντες μουσουλμάνους στην πόλη της Λάρισας. Βρίσκεται στην πλατεία Λαού απέναντι από τον Ιερό Ναό του Αγίου Βησσαρίωνα και το ωδείο.
- Μεγάλο Χαμάμ και Μπαϊρακλί Τζαμί
Το Μεγάλο Χαμάμ, κτίσμα του 16ου αι. σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση. Χρησιμοποιείται από διάφορα καταστήματα και μάλιστα ο τρούλος του είναι ευδιάκριτος από την οδό Βενιζέλου. Βρίσκεται στην συμβολή των οδών Βενιζέλου και Φιλελλήνων κοντά στο αρχαίο θέατρο. Επίσης από την εποχή της τουρκοκρατίας σώζεται και μεγάλο τμήμα από το Μπαϊρακλί Τζαμί του 15ου αιώνα στη συμβολή των οδών Παπαφλέσσα και Όσσας στην περιοχή του Φρουρίου.
