Οι γιορτές των Χριστουγέννων είχαν ανέκαθεν μια ιδιαίτερη αίγλη για τον χριστιανικό κόσμο. Πέρα από το καθ’ αυτό θρησκευτικό γεγονός, που καθένας το βίωνε ανάλογα, οι γιορτές αυτές έδιναν την ευκαιρία σε όλους, μικρούς και μεγάλους, να ξεφύγουν για λίγες ημέρες από την καθημερινότητα, η οποία τα παλιά τα χρόνια ήταν πολύ σκληρή. Ήταν ένα δεκαπενθήμερο καταφυγής σε έναν ονειρεμένο επίγειο παράδεισο. Οι ταπεινοί και καταφρονεμένοι προσπαθούσαν, με τις δυνατότητες που διέθεταν, να απολαύσουν χαρές που το υπόλοιπο διάστημα τις στερούνταν. Οι αστοί και οι πιο βολεμένοι προγραμμάτιζαν να περάσουν τις άγιες μέρες με ηχηρά γλέντια ή ταξίδια σε χειμωνιάτικους προορισμούς. Για τους μικρούς άρχιζε ένα δεκαπενθήμερο διακοπών, στη διάρκεια των οποίων τους δινόταν η ευκαιρία να κυκλοφορήσουν πιο ελεύθερα στην πόλη.
Στη παλιά Λάρισα τα Χριστούγεννα δεν διέφεραν ιδιαίτερα απ’ ότι σε άλλες ελληνικές πόλεις. Η ατμόσφαιρα έμοιαζε ξεχωριστή, τα σπίτια έλαμπαν από καθαριότητα, οι δημόσιοι χώροι στολίζονταν γιορτινά, λαμπιόνια και χριστουγεννιάτικα δέντρα ομόρφυναν τις βιτρίνες στα κεντρικά καταστήματα. Εκείνο μόνο που δεν μπορούσαν να εξωραΐσουν ήταν το παχύ στρώμα λάσπης στους χωμάτινους δρόμους της. Οι αλάνες και οι παιχνιδότοποι γέμιζαν από μαθητές. Οι παιδονόμοι ή οι δάσκαλοι με τους καθηγητές που επιτηρούσαν την εξωσχολική τους διαγωγή, γιόρταζαν κι’ αυτοί και έτσι δεν παραφύλαγαν για να συλλάβουν τους άτακτους. Οι φοιτητές επέστρεφαν για λίγες μέρες στα σπίτια τους και έδιναν με τη νεανική παρουσία μια ζωντάνια στην πόλη. Για τους μεγάλους, τα παλιά χρόνια δεν υπήρχε οκτάωρο ή πενθήμερο, ούτε καθορισμένες ώρες λειτουργίας στη δουλειά τους, γι’ αυτό και τα Χριστούγεννα ήταν πρώτα απ’ όλα ξεκούραση στη σπιτική θαλπωρή, με ολόκληρη την οικογένεια συγκεντρωμένη, συμμετοχή στη χριστουγεννιάτικη θεία λειτουργία και μετά στην γιορτινή ευωχία.
Παρ’ όλο που τα παλιά χρόνια η ζωή ήταν πολύ δύσκολη, ο κόσμος διατηρούσε τα πατροπαράδοτα έθιμα των Χριστουγέννων όσο πιο ζωντανά μπορούσε. Οι ετοιμασίες για τη μεγάλη γιορτή άρχιζαν από πολλές μέρες πριν. Πλούσιοι και φτωχοί φρόντιζαν να στολίσουν γιορτινά τα σπίτια τους. Όμως την ατμόσφαιρα την έκαναν πιο χαρούμενη οι γυναίκες με τις προετοιμασίες στον χώρο της κουζίνας. Τα γλυκά είχαν την πρώτη θέση. Δεν υπήρχε σπίτι χωρίς μπακλαβά και κανταΐφι. Οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα γίνονταν από πιο νωρίς. Στα μπακάλικα (Εδωδιμοπωλεία ήταν η επίσημη ονομασία τους) συνωστίζονταν οι πελάτες για τις αναγκαίες προμήθειες. Οι νοικοκυρές ή τα μικρά παιδιά πηγαινοερχόμασταν στο μπακάλικο της γειτονιάς για τις απαραίτητες προμήθειες με το δεφτέρι στο χέρι, μέσα στο οποίο ο μπακάλης σημείωνε τον βερεσέ, για να περάσει κάποια στιγμή ο νοικοκύρης του σπιτιού να τον εξοφλήσει. Προπολεμικά, πέρα από τα συνοικιακά μπακάλικα, μόνον στο κέντρο της Λάρισας λειτουργούσαν καταστήματα με πλούσια ποικιλία κυρίως σε είδη τροφίμων. Πιο ονομαστά ήταν δύο, του Μενέλαου Καρυώτη και του Νικολάου Πράττου, τα οποία βρίσκονταν στην τότε οδό Αλεξάνδρας (σήμερα Κύπρου) και στην Πανός[1]. Σε μεγάλα τραπέζια και με τον μπλάστη στο χέρι ανοίγονταν από τις μεγάλες και πεπειραμένες γυναίκες του σπιτιού τα φύλλα, οι μικρότεροι σπάζανε τα καρύδια, καμιά φορά μαζί και τα δάκτυλά τους, για να παρασκευασθεί ο πατροπαράδοτος χριστουγεννιάτικος μπακλαβάς και συγχρόνως ετοιμαζόταν ο φούρνος για να ψηθεί. Ευωδίαζαν τότε τα σπίτια από τις μυρωδιές των χριστουγεννιάτικων φαγητών και γλυκών. Όμως το αυστηρό έθιμο της νηστείας δεν επέτρεπε την κατανάλωσή τους πριν από την επιστροφή από την χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Ο φόβος ήταν κυρίως από τα παιδιά, γι’ αυτό και οι πιατέλες με τα γλυκά κρύβονταν σε τέτοια σημεία που οι γονείς τα νόμιζαν απαραβίαστα…
Πρώτη προτεραιότητα όμως για την οικογένεια ένα μήνα πριν, αποτελούσε η φροντίδα για το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Ήταν πάντοτε από φυσικό έλατο, μικρό ή μεγάλο ανάλογα και με την οικονομική επιφάνεια της οικογένειας. Τα δέντρα τα έφερναν με τις σούστες από τα γύρω ορεινά χωριά και τα πωλούσαν στην εβδομαδιαία αγορά της Τετάρτης. Το πανηγύρι του στολισμού δεν περιγράφονταν. Τα στολίδια μπορεί βέβαια να ήταν λίγα και φτωχικά, όμως η διάθεση παρέμενε ασυγκράτητη. Κυριαρχούσαν τα έγχρωμα κεράκια, μικρά κουκλάκια, άφθονο βαμβάκι για χιόνι, κάθε είδους διακοσμητικές αλυσίδες, λαμπάκια τυλιγμένα με έγχρωμη ζελατίνα για να δίνουν χρώμα, και στο ψηλότερο σημείο τοποθετούσαν χαρτονένιο αστέρι χρωματισμένο με κίτρινη μπογιά.
Η παραμονή των Χριστουγέννων έδινε τη μεγαλύτερη χαρά σε όλους. Στους νέους, γιατί με τα κάλαντα που θα έλεγαν πρωί-πρωί θα έβγαζαν ένα ικανοποιητικό χαρτζιλίκι, στους καταστηματάρχες, γιατί η κίνηση θα ήταν αυξημένη, στους δημόσιους υπαλλήλους, γιατί με το μειωμένο ωράριο θα είχαν τη δυνατότητα να κάνουν να χριστουγεννιάτικα ψώνια, στους φιλάνθρωπους να δείξουν τα ευαίσθητα αισθήματά τους[2].
Μικρές και μεγάλες ομάδες νέων με πρωτόγονα ή αυτοσχέδια όργανα, συνήθως τρίγωνα, παιδικά τύμπανα, ζήλια[3] και σε καλά οργανωμένες ομάδες οκαρίνες ή φυσαρμόνικες, ξεκινούσαν για τα σπίτια της γειτονιάς, των συγγενών και φυσικά στους νονούς. Οι πρώτοι καλαντάρηδες ήταν ευπρόσδεκτοι, γιατί όλα τα σπίτια τους δέχονταν σαν το ευφρόσυνο προάγγελμα της μεγάλης γιορτής. Οι μεγαλύτεροι είχαν τη δυνατότητα να φθάνουν και μέχρι τα καταστήματα της αγοράς. Άλλοι συγκροτούσαν με πνευστά όργανα ολόκληρες κομπανίες και λατερνατζήδες έστηναν το γλυκόλαλο όργανό τους σε επίκαιρα σημεία. Το «Καλήν ημέραν άρχοντες…» ήταν το προανάκρουσμα του «Η γέννησίς σου Χριστέ…».
Η αγορά έσφυζε από κίνηση. Τα καταστήματα με είδη δώρων, υποδημάτων, ρούχων είχαν την μεγαλύτερη κίνηση, γι’ αυτό και έμεναν ανοικτά μέχρι αργά το βράδυ. Τα δώρα των Χριστουγέννων ήταν κυρίως ρούχα ή παπούτσια, ενώ τα παιχνίδια τα άφηναν για την Πρωτοχρονιά.
Το βράδυ της παραμονής ο κόσμος πήγαινε από νωρίς στα κρεβάτια για ύπνο. Έπρεπε να ξυπνήσει όλη η οικογένεια νωρίς για να προλάβει την πρωινή θεία λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Όμως η σόμπα έπρεπε να παραμένει αναμμένη όλη νύχτα. Όταν στις 5 το πρωί οι καμπάνες της εκκλησίας της ενορίας χτυπούσαν πανηγυρικά για να υποδεχτούν χαρμόσυνα τον ερχομό του θείου βρέφους, έπρεπε το νεογέννητο να βρει στο σπίτι κάθε οικογένειας όχι μόνο ανθρώπινη ζεστασιά…
Ανήμερα τα Χριστούγεννα γινόταν το μεγάλο φαγοπότι. Η νηστεία των σαράντα ημερών -γιατί τότε οι μεγάλοι την κρατούσαν τη νηστεία-τελείωνε, και σε όλα τα σπίτια το τραπέζι ήταν πλούσιο και γεμάτο από αγαθά. Ακολουθούσαν επισκέψεις σε φιλικά και συγγενικά σπίτια, ή σε σπίτια εορταζόντων και η μέρα έκλεινε με βεγγέρες ή με χαρτοπαιξία ιδίως στα κοσμικά σπίτια, που κρατούσαν όλο το βράδυ. Σε άλλα σπίτια πιο παραδοσιακά, τα βράδια συγκεντρώνονταν όλη η οικογένεια γύρω από τη σόμπα ή το μαγκάλι, δίπλα από το στολισμένο δέντρο και οι γεροντότεροι έλεγαν παλιές ιστορίες, οι γονείς επέλεγαν τα βιβλία με τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη και τα διάβαζαν φωναχτά να τα ακούσουν και τα παιδιά. Ωραίες στιγμές, άλλες εποχές…
Καλά και ευλογημένα Χριστούγεννα φίλοι μου.
[1]. Μετά τον πόλεμο του 1940 τα δύο αυτά καταστήματα συγχωνεύθηκαν σε ένα και λειτούργησε ως επιχείρηση των Καρυώτη και Πράττου μέχρι το 1972. Βρισκόταν επί της οδού Κύπρου, στο ισόγειο του κτιρίου του ξενοδοχείου «Ολύμπιον», δίπλα από το κατάστημα Δημητρόπουλου-Καραπέτσα και το πασίγνωστο τότε ζαχαροπλαστείο «Ολύμπιον» του Γκουνταρούλη.
[2]. Ο παπα-Θανάσης, εφημέριος χρόνια στον Άγιο Νικόλαο, έλεγε ότι ο μητροπολίτης Δωρόθεος έδινε στους ιερείς φακέλους με χρήματα, με την εντολή να τα προσφέρουν στις πιο φτωχές οικογένειες της ενορίας, χωρίς όμως να αποκαλύπτουν τον αποστολέα. Αυτοί έριχναν βραδινές ώρες κάτω από τη χαραμάδα της πόρτας τους φακέλους και μετά εξαφανίζονταν. Έτσι άφηναν τους παραλήπτες με χαρμόσυνα ερωτηματικά.
[3]. Πρόκειται για μικρά σιδερένια κρουστά όργανα, τα οποία εκτός από τα κάλαντα, χρησιμοποιούνται και σε νησιώτικους ή μικρασιατικούς χορούς.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
