πληροφοριοδότες της περιοχής. Ζητούμε την κατανόησή σας και υποσχόμαστε ότι θα επιστρέψουμε σύντομα.
Επειδή τον τελευταίο καιρό οι κεντρικοί δρόμοι της Λάρισας ανασκάπτονται και εξωραΐζονται, επικράτησε η σκέψη να περιγράψουμε το ιστορικό των έργων οδοποιίας στην πόλη μας από τη στιγμή της απελευθέρωσης το 1881, μέχρις ότου η ασφαλτόστρωση καθιερώθηκε μόνιμα στους κεντρικούς δρόμους της. Οδηγός μας θα είναι ο δήμαρχος Μιχαήλ Σάπκας, ο αναμορφωτής της Λάρισας, ο οποίος έζησε και έδρασε κατά την περίοδο αυτή και θεωρείται ο καταλληλότερος για να τα περιγράψει. Γνωρίζουμε ότι ο Σάπκας, τα τελευταία χρόνια της ζωής του επιδόθηκε στην καταγραφή των απομνημονευμάτων από τις τρεις δημαρχιακές θητείες του, με τίτλο "Αναμνήσεις". Δεν πρόλαβε όμως να ολοκληρώσει τη δημοσίευσή τους. Αρχικά κοινοποίησε σε πολυγραφημένη μορφή το κείμενο "Η Λάρισα ορμητήριον του Μακεδονικού αγώνος" και το 1955, έναν χρόνο πριν τον θάνατό του, κυκλοφόρησε δύο βιβλία. Το πρώτο με τις αναμνήσεις του για την ύδρευση και τον ηλεκτροφωτισμό και το δεύτερο με τα πεπραγμένα του τμήματος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού της Λάρισας για το διάστημα 1922-1955. Τα υπόλοιπα απομνημονεύματα, τα οποία ανέρχονται σε πολλές σελίδες και είναι χειρόγραφα, γραμμένα από τον ίδιο με τη μικρογράμματη και συμπυκνωμένη γραφή του, παραμένουν ανέκδοτα, παρά τις προσπάθειες του κατόχου τους. Απ' αυτά επιλέξαμε σήμερα το κεφάλαιο που έχει τον τίτλο "Αναμνήσεις εκ της εκτελέσεως έργων οδοποιίας εν Λαρίση", το οποίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γι' αυτό και θα το παραθέσουμε αυτούσιο, ορθογραφικά και συντακτικά, καθώς στη σύνταξη χρησιμοποιεί την απλή καθαρεύουσα η οποία είναι σε όλους κατανοητή. Γράφει ο Μιχ. Σάπκας:
"Μετά την απελευθέρωσιν της Λαρίσης, εκ των πρώτων μελημάτων των πρώτων Δημοτικών Αρχών ήτο η εκπόνησις σχεδίου πόλεως, ίνα ανασυγκροτηθή και αναμορφωθή, αποβάλει δε την όψιν παλαιάς τουρκοπόλεως.
Διά του εκπονηθέντος σχεδίου εχαράσσοντο οδοί πλατείς, ευθείαι, με πλατείας, δενδροφυτείας και κήπους. Η Λάρισα θα εμφανίζετο συγχρονισμένη με όψιν ευρωπαϊκής πόλεως.
Το σχέδιον ενεκρίθη διά Β. Διατάγματος και επέκειτο η έναρξις της εφαρμογής του. Το σχέδιον ήτο καλώς μελετημένον, αλλά κατά την εφαρμογή του δεν εδόθη η απαιτουμένη προσοχή ώστε να γίνη αύτη με σύστημα και τάξιν και η πόλις να ανακαινισθή βαθμιαίως και κατά τομείς, αναλόγως της οικονομικής δυναμικότητος του Δήμου και των ιδιωτών.
Το σχέδιον ήρξατο εφαρμοζόμενον κατά το 1884, δημαρχούντος του αειμνήστου Διον. Γαλάτη[1], όστις συνήψε και δάνειον 500.000 δρχ. παρά της Εθνικής Τραπέζης προς αποζημίωσιν ρυμοτομουμένων οικοδομών, την διάνοιξιν νέων οδών και την εκτέλεσιν απαραιτήτων τινων δημοτικών έργων. Από της ενάρξεως της εφαρμογής του σχεδίου πόλεως εζητήθησαν τροποποιήσεις αυτού, εισηγήσει πολιτικών παραγόντων. Αύται γενόμεναι δεκταί, παρεμόρφωσαν το αρχικόν αρχιτεκτονικόν σχέδιον.
Αι διανοίξεις οδών ήρχισαν από τας κεντρικωτέρας της αγοράς, τας οδούς Μακεδονίας (Βενιζέλου) και των Έξ (Κύπρου). Αύται διεπλατύνοντο και ευθυάζοντο. Ευτυχώς ή δυστυχώς διά τας μεγάλας και κεντρικάς ταύτας αγοραίας οδούς, δεν κατεβλήθησαν αποζημιώσεις, διότι δύο μεγάλαι πυρκαϊαί[2] απετέφρωσαν απ’ άκρου εις άκρον τα επ’ αυτών μαγαζεία και αποθήκας, άτινα ήσαν κτισμένα εκ πλίνθων και ξυλοτύπων. Ούτω διευκολύνθη αμέσως η διεύρυνσις και των δύο αυτών οδών. Εις τους πυροπαθείς καταστηματάρχας επετράπη να εγκαταστήσωσι επί των οικοδομικών γραμμών των οδών κατά το σχέδιον της πόλεως ξύλινα παραπήγματα εις τα οποία εστεγάσθησαν, μέχρι ανεγέρσεως νέων καταστημάτων βάσει σχεδίων αρχιτεκτονικών, εγκεκριμένων υπό του Γραφείου Νομομηχανικού.
Αν η εφαρμογή του σχεδίου εγένετο κατά τομείς, δεν θα ενεφανίζετο η προκύψασα εις την πόλιν ακαταστασία. Το Γραφείον του Νομομηχανικού κατέβαλεν εκάστοτε φιλοτίμους προσπαθείας διά την ανακαίνισιν των οδών και διάνοιξιν νέων. Αλλά αι διανοίξεις των οδών εγένοντο εική και ως έτυχε, κατ’ απαίτησιν διαφόρων κομματικών παραγόντων, χωρίς σειράν και τάξιν. Ούτω συχνά εγίνοντο τμήματα οδών εις διαφόρους συνοικίας, προβλεπομένων μεν υπό του σχεδίου πόλεως, αλλά μη εχόντων καμμίαν επαφήν ή προσαρμογήν μεταξύ των ή προς νέας κεντρικάς οδούς, ώστε να αποτελέσωσι πλήρες οδικόν δίκτυον διά τας αποχετεύσεις των ομβρίων υδάτων.
Επίσης αι ρυμοτομίαι εγένοντο άνευ συστήματος, ώστε η Λάρισα να εμφανίζη εις πολλά σημεία όψιν ηρειπωμένης πόλεως, χωρίς να διανοίγωνται νέοι δρόμοι και ούτω τα τμήματα αυτά μετά από βροχάς μετεβάλλοντο εις τέλματα αδιάβατα. Πάντα ταύτα οφείλοντο εις την σκανδαλώδη επέμβασιν της πολιτικής(3). Λόγω της ανακολούθου ταύτης χαράξεως των οδών, αι γραμμαί οικοδομήσεως και ρυμοτομίας συχνά εδίδοντο λανθασμέναι, λόγω των παραμενουσών παλαιών οικοδομών. Γενικώς αι οδοί εχαράσσοντο κεχωρισμένως εις διάφορα τμήματα της πόλεως, μη έχοντα συνοχήν ή επαφήν.
Η τεχνική κατασκευής των οδών της πόλεως ήτο τελείως απροσάρμοστος προς αυτήν. Εις πόλιν άνευ της ελαχίστης εδαφικής κλίσεως, με έδαφος μαλακόν αργιλώδες, δεν ήτο δυνατόν να ευδοκιμήση το εφαρμοζόμενον σύστημα οδοστρωσίας. Εις πόλιν ως η Λάρισα με μεγάλην κίνησιν τροχοφόρων, το εκ μακαντάμ σύστημα(4) οδοστρωμάτων εκ σκύρρων ασβεστολιθικών και αμμοχώματος, άνευ υποθεμελιώσεως αυτών δι’ αργών λίθων, άνευ συγχρόνου τοποθετήσεως πεζοδρομίων μετά κρασπέδων και ρείθρων προς υποστήριξιν του οδοστρώματος και σχηματισμόν μικράς τεχνικής κλίσεως των οδών, ήτο καταδικασμένον εις πλήρη αποτυχίαν. Αλλά και η κυλίνδρωσις των οδοστρωμάτων αυτών ήτο αστεία, ελαφροτάτη, εκτελουμένη κατά τα πρώτα έτη με λίθινον κύλινδρον, συρόμενον υπό ίππου ή εργατών. Οι οδοστρωτήρες ήργισαν να εμφανισθούν εις την Λάρισαν.
Υπήρξε πολύ ατυχής η ιδέα προς ανακαίνισιν των οδών να ανασκάπτουσι τα ισχυρότατα καλτερίμια (λιθόστρωτα) και να τα αντικαθιστώσι με το σαθρόν εκ μακαντάμ οδόστρωμα. Προς τεχνικήν ανακαίνισιν των οδών στερεάν, αντοχής και καλαισθητικήν ηδύναντο να τα αντικαταστήσωσι με κυβολίθους, ως αρχικώς η μηχανική υπηρεσία εύρε λιθοστρωμένην την οδόν Φιλελλήνων. Το σύστημα των μακαντάμ και ο τρόπος της τεχνικής εφαρμογής αυτού διά σκύρρων και αμμοχώματος άνευ υποθεμελιώσεως δι’ αργών λίθων, άνευ τοποθετήσεως πεζοδρομίων, κρασπέδων, ρείθρων, άνευ ισχυράς μηχανικής κυλινδρώσεως δι’ οδοστρωτήρος, εφηρμόσθη κατά την αρχικήν κατασκευήν όλων των μεγάλων κεντρικών οδικών αρτηριών της πόλεως. Η αντοχή αυτών εις την κίνησιν των πολλών τροχοφόρων ήτο ασθενεστάτη και μετ’ ολιγους μήνας εφθείροντο, και η λάσπη με τα πρώτας βροχάς του φθινοπώρου και τον χειμώνα ανέβλυζε από το υπέδαφος διά των μεσοδιαστημάτων του σκυρρωτού οδοστρώματος και μεταβάλοντο όλοι οι κεντρικοί δρόμοι, ιδία οι άγοντες προς τους σιδηροδρομικούς σταθμούς και τας πύλας της πόλεως εις συνεχές βορβορώδες τέλμα λάσπης, με βαθύτατα λακκώματα κατά βραχέα διαστήματα. Πολλάκις και εις αυτά τα τροχοφόρα καθίστατο δυσχερής η κυκλοφορία, ιδίως κατά την νύκτα. Αλλά δια τους δυστυχείς πεζούς πολίτας και διαβάτας ήτο τραγική η κυκλοφορία εις τας οδούς, και ιδίως των επιβατών των σιδηροδρόμων, των οποίων η άνοδος και κάθοδος προς τους σταθμούς και προς τας πύλας της πόλεως ήτο δύσκολος και ενίοτε διενυκτέρευον εκεί[5], μη δυνάμενοι να ανέλθωσι εις την πόλιν από την απελπιστικήν λάσπην.
Ευλόγως είχε χαρακτηρισθεί η Λάρισα και δυσφημησθεί ως η λασποδεστέρα (sic) των πόλεων της Ελλάδος. Τούτο δε είχε σοβαράν επίδρασιν επί της εξελίξεως και της προόδου αυτής και την καθίστα αποκρουστικήν. Έπρεπε με πάσαν θυσίαν να θεραπευθή η απελπιστική αύτη κατάστασις, ήτις διήρκησε από της εφαρμογής του σχεδίου της πόλεως και του συστήματος οδοστρωσίας μακαντάμ μέχρι το 1926. Επιβάλετο η ταχυτάτη μεταβολή του συστήματος οδοστρωσίας διά αδιαχωρήτου στεγανού και στερεού τοιούτου, το οποίον είχε αρχίσει να εφαρμόζεται εις την πρωτεύουσαν λίαν επιτυχώς.
Από οικονομικής απόψεως αι ανακαινίσεις και αι ατελείωται συντηρήσεις των οδών μακαντάμ επαναλαμβανόμεναι κατά βραχύτατα χρονικά διαστήματα, επιπολαίως πάντοτε ενεργούμεναι, απετέλουν συνεχή και μεγάλην δαπάνην, ανωτέραν της κατασκευής μονίμων οδοστρωμάτων, άτινα είναι ισχυράς αντοχής, διατηρούμενα σχεδόν άθικτα άνευ συντηρήσεως επί πολλά έτη.
(Συνεχίζεται)
---------------------
[1]. Δήμαρχος Λαρίσης το 1884 ήταν ο Χρήστος Γεωργιάδης.
[2]. Γνωστή είναι η μεγάλη πυρκαγιά στην εμπορική περιοχή Ξυλοπάζαρο το 1882.
[3]. Κάνει εντύπωση το γεγονός ότι δεν είχαν περάσει παρά μόλις ελάχιστα χρόνια από την απελευθέρωση και η πολιτικάντικη ροπή των ηγητόρων της Λάρισας (βουλευτές, τοπικοί άρχοντες, κλπ.) είχε ήδη αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό ώστε να την αναφέρει ο Σάπκας επανειλημμένως.
[4]. Η λέξη μακαντάμ προέρχεται από το όνομα του Σκωτσέζου μηχανικού John Mac Adam (1756 -1836), ο οποίος, όταν το 1816 διορίστηκε επιθεωρητής έργων οδοποιίας του Bristol, εφάρμοσε δική του μέθοδο επίστρωσης των δρόμων. Τοποθετούσε στρώσεις θρυμματισμένης πέτρας αναμεμιγμένης με αμμοχάλικο οι οποίες τοποθετούνταν πάνω σε μια σταθερή βάση λίθων.
[5]. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που από πολύ νωρίς δημιουργήθηκαν στην πλατεία του διεθνούς (Λαρισαϊκού) σιδηροδρομικού σταθμού δύο ξενοδοχεία, εκ των οποίων το ένα (Διεθνές) εξακολουθεί να λειτουργεί.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
