Γαζή. Έτσι καταρρίπτεται η περιρρέουσα σε πολλούς εντύπωση, την οποία καταγράφει και ο Σπ. Παγανέλης, ότι στην πρώτη έκδοση του λεξικού του Άνθιμου Γαζή (1809) συνέβαλαν οικονομικά και Αμπελακιώτες χορηγοί. Aς δούμε όμως με λεπτομέρειες τι συνέβη με την περιπετειώδη έκδοση αυτού του βιβλίου.
Το ιστορικό έκδοσης του Ελληνικού Λεξικού
Στα πλαίσια της περιγραφής του συμβολαίου μεταξύ Αμπελακιωτών και καθηγητών της Σχολής με τον Άνθιμο Γαζή, θεωρείται ότι είναι ενδιαφέρουσα η παρακολούθηση της πορείας τόσο της έκδοσης του τρίτομου «Λεξικόν Ελληνικόν» του Άνθιμου Γαζή, το οποίο ολοκληρώθηκε στο χρονικό διάστημα 1809-1816, όσο και της επανέκδοσής του το 1835-1837, από τον Κ. Γκαρμπολά και τον Χ. Ματακίδη, όταν ο Γαζής είχε ήδη αποβιώσει (1928). Ιδιαίτερα ενδιαφέρει εδώ ο λόγος για τον οποίο δεν ευοδώθηκε η συνεργασία του με τους Αμπελακιώτες, και το συμφωνητικό που υπέγραψαν έμεινε γράμμα κενό.
Οι πρώτες απόπειρες έκδοσης του λεξικού χρονολογούνται από το 1800, όταν ακόμα ο Γαζής βρισκόταν στη Βιέννη, ως προϊστάμενος του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων. Κυκλοφόρησε τότε μεταξύ των φιλολογικών κύκλων της Ευρώπης μια έντυπη προαγγελία της έκδοσης, στην οποία μεταξύ των άλλων ο Γαζής απηύθυνε και πρόσκληση για εγγραφή συνδρομητών. Ήταν συνηθισμένο φαινόμενο την εποχή εκείνη η προεγγραφή συνδρομητών και η προπληρωμή πριν από την έκδοση κάποιου βιβλίου, η οποία ουσιαστικά βολιδοσκοπούσε την απήχηση που μπορούσε να είχε η κυκλοφορία του και συγχρόνως ανακούφιζε οικονομικά τον συγγραφέα. Τα ονόματα των προεγγραφόμενων όπως και ο αριθμός των αντιτύπων που αγόραζε ο καθένας, αναγράφονταν στις τελευταίες σελίδες του υπό κυκλοφορίαν βιβλίου με τον τίτλο "Κατάλογος Συνδρομητών". Φαίνεται όμως ότι η ανταπόκριση στην προαγγελία του Γαζή δεν ήταν η αναμενόμενη για ένα τόσο μεγάλο και σπουδαίο έργο και το σχέδιο της έκδοσης παρέμενε ανεκπλήρωτο.
Όμως ο Γαζής διέβλεπε την αξία που θα είχε το Λεξικό για τους Έλληνες και συνέχιζε μεθοδικά τις προσπάθειές του. Το 1804, όταν βρισκόταν στα Αμπελάκια, επανήλθε στο σχέδιό του. Βρήκε εύκολα χορηγούς ανάμεσα στους εύπορους Αμπελακιώτες εμπόρους και στους διδασκάλους τότε στη Σχολή των Αμπελακίων Κωνσταντίνο Κούμα και Στέφανο Οικονόμου, στους οποίους έδωσε και υποσχέσεις συνεργασίας κατά τη διάρκεια της σύνταξης και της έκδοσής του. Για τον σκοπό αυτό και οι τρεις τους το καλοκαίρι του 1804, μετά το τέλος της σχολικής περιόδου, έφυγαν μαζί από τα Αμπελάκια για τη Βιέννη. Γράφει συγκεκριμένα ο Κούμας για το ταξίδι αυτό και τον σκοπό του: «Από Ιωλκού[1] δια Σμύρνης και Χίου και Τεργέστης εφθάσαμεν εις Βιένναν την 11 Νοεμβ. 1804. Αλλά μετά δύο μήνας ο Γαζής εδειλίασεν εις το έργον, επειδή εκ Κωνσταντινουπόλεως του υπεδείχθει πόσον έμελλε να ζημιωθή, αφού εκδοθή το εκεί αρχισθέν με δαπάνην των Ζωσιμαδών Λεξικόν και μοιρασθή δωρεάν. Και ο Κούμας ηναγκάσθη να αποχωρισθή απ’ αυτόν»[2]. Και ο Στέφανος Οικονόμος σε μια επιστολή του από τη Ζαγορά στις 25 Ιουλίου 1804 προς τον αδελφό του Κωνσταντίνο Οικονόμο στη Τσαριτσάνη, γράφει: «Μετά γαρ τρεις ή τέτταρας ημέρας επί τας Μηλέας χωρήσομεν, εκείθεν δε μετά του Γαζή την επί Κίκινθον[3] αναπλεύσομεν, ως επιβώμεν της νηός»[4]. Το ταξίδι των δύο αυτών ανδρών, του Κούμα και του Οικονόμου, για πρώτη φορά στη Βιέννη, ήταν μια φυσική διέξοδος για λόγιους με ευρύτερα ενδιαφέροντα όπως αυτοί, και μάλιστα υπό τη σκέπη του πεπειραμένου Γαζή. Αλλά δυστυχώς, μετά από δύο μήνες οι συντάκτες του λεξικού πληροφορήθηκαν την έκδοση ενός βιβλίου με τίτλο «Κιβωτός» που ετοιμαζόταν την περίοδο εκείνη στην Κωνσταντινούπολη, με χορηγία των αδελφών Ζωσιμάδων. Επειδή το βιβλίο αυτό θα διανεμόταν δωρεάν, υπήρχε σοβαρή πρόβλεψη, η κυκλοφορία του λεξικού του Γαζή να έχει περιορισμένη κυκλοφορία, με συνέπεια και οικονομική αποτυχία. Αυτός ήταν ο κύριος λόγος που ο Γαζής και οι συνεργάτες του ματαίωσαν την έκδοσή του.
Όμως ο συγγραφέας δεν σταμάτησε τις προσπάθειές του. Τελικά το 1807 ο Άνθιμος Γαζής υπέγραψε μόνος του ειδικό συμβόλαιο με τον γνωστό εκδότη της Βενετίας Μιχαήλ Γλυκύ για την εκτύπωσή του, ο πρώτος τόμος (Α-Θ) του οποίου κυκλοφόρησε αισίως το 1809. Έτσι εξηγείται γιατί στην έκδοση του Λεξικού δεν αναφέρονται τα ονόματα των Αμπελακιωτών χορηγών που υπέγραψαν το συμφωνητικό. Ακόμα δίνεται η απάντηση γιατί εκδόθηκε στη Βενετία και όχι στη Βιέννη και γιατί τα κυκλοφορήσαντα σώματα ήταν 1.100 και όχι 3.000, όπως υπήρχε ο όρος στο συμφωνητικό των Αμπελακίων. Ο δεύτερος τόμος (Ι-Π) κυκλοφόρησε το 1812 και ο τρίτος (Ρ-Ω) το 1816 από τον ίδιο πάντα εκδότη. Η μεγάλη αυτή χρονική διαφορά ανάμεσα στους τρεις τόμους σημαίνει ότι τελικά η έκδοση του Λεξικού δεν πρέπει να ήταν απρόσκοπτη, από τη στιγμή μάλιστα που γνωρίζουμε ότι το σύγγραμμα ήταν έτοιμο[5]. Ας σημειωθεί εδώ ότι η έκδοση του πρώτου τόμου του Λεξικού αποδοκιμάστηκε από τον «σοφό» Αδαμάντιο Κοραή.
Πέντε χρόνια μετά την ολοκλήρωσή του, το Λεξικό του Γαζή εξαντλήθηκε. Η μεγάλη αξία του, η μοναδικότητα και ο μικρός αριθμός αντιτύπων, δημιούργησε τις προϋποθέσεις επανέκδοσης. Γι’ αυτό τον Ιανουάριο του 1821 και ενώ ο Γαζής βρισκόταν στις Μηλιές προετοιμάζοντας την επανάσταση της Θετταλομαγνησίας, συμφώνησε με τον Παρ. Χρυσοχό να εκχωρήσει στο τελευταίο τα δικαιώματα για τη δεύτερη έκδοση του Λεξικού, με έξοδα του Χρυσοχού. Ο Γαζής θα έπαιρνε σαν αμοιβή 1.000 φλορίνια και 20 αντίτυπα. Η επανάσταση όμως, όπως ήταν φυσικό, ματαίωσε γρήγορα τα σχέδια αυτά.
Το 1829, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Γαζή, ο Μιχαήλ Βασιλείου προσπάθησε με διάφορες δελεαστικές προσφορές προς τους κληρονόμους του να του ανατεθεί η επιστασία για την επανέκδοση του Λεξικού, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
Το 1831 οι Μ. Γαρουφαλής και Χρ. Ματακίδης ανακοίνωσαν δημόσια ότι σε συμφωνία με τους κληρονόμους του Άνθιμου Γαζή, θα προχωρούσαν στην ανατύπωση του τρίτομου Λεξικού. Στην έκδοση αυτή μάλιστα θα συνεργάζονταν ο Νεόφυτος Δούκας, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και άλλοι σοφοί λόγιοι. Αλλά και πάλι για διάφορους λόγους το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε.
Τελικά το 1833 ο Κων. Γκαρμπολάς ο Ολύμπιος, με καταγωγή από τη Ραψάνη και ο Χριστόδουλος Ματακίδης ο Σάμιος, κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν τη δεύτερη έκδοση του Λεξικού του Γαζή, στη Βιέννη. Ο Γκαρμπολάς μόνος κατάφερε να πείσει τους κληρονόμους του Γαζή και του εκχώρησαν τα δικαιώματα του βιβλίου. Με επιστασία, επιμέλεια και δαπάνη των δύο ανδρών και με πολλές προσθήκες και βελτιώσεις, κυκλοφόρησε το 1835 ο πρώτος τόμος, με αφιέρωση στον βασιλέα Όθωνα. Οι υπόλοιποι δύο τόμοι κυκλοφόρησαν αντίστοιχα το 1836 και το 1837. Ο κύριος τίτλος του είναι: "Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης τρίτομον". [6].
Επίλογος
Το συμφωνητικό των Αμπελακίων μεταξύ του Άνθιμου Γαζή και των Κωνσταντίνου Κούμα, Στέφανου Οικονόμου και των Αμπελακιωτών εμπόρων, είναι ένα σπουδαίο έγγραφο του 1804 της περιόδου του Ελληνικού Διαφωτισμού, το οποίο έχει σχέση με τα Αμπελάκια και την ιστορία της έκδοσης του πολύτιμου Ελληνικού Λεξικού του Γαζή. Όπως είδαμε οι αναφερόμενες σ’ αυτό συμφωνίες δεν υλοποιήθηκαν, η έκδοση εκείνη ματαιώθηκε προσωρινά και εν συνεχεία ναυάγησε, επειδή οι συντάκτες του συμφωνητικού και χορηγοί του Λεξικού φοβήθηκαν την οικονομική αποτυχία. Ωστόσο το Λεξικό κυκλοφόρησε με επιτυχία λίγα χρόνια αργότερα με δαπάνη του Άνθιμου Γαζή σε τρεις τόμους, μεταξύ των ετών 1809 έως 1816 και επανεκδόθηκε με την έγκριση των κληρονόμων του το 1835 έως το 1837. Η συμμετοχή κατοίκων των Αμπελακίων και δασκάλων της Σχολής της μπορεί τελικά να μην τελεσφόρησε, αφού παράγοντες άσχετοι με τη θέλησή τους απέτρεψαν την έκδοση.
----------------------
(1). Ιωλκός, η αρχαία ονομασία της ευρύτερης περιοχής του σημερινού Βόλου.
(2). Κούμας Κωνσταντίνος: Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, Βιέννη (1832) τόμ. ΙΒ΄, σελ. 586.
(3). Πρόκειται για το νησί Τρίκερι ή Παλαιό Τρίκερι, η αρχαία Κικύνηθος.
(4). Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων. Αλληλογραφία, επιμέλεια: Κώστας Λάππας – Ροδή Σταμούλη, Αθήνα (1989) τόμ. Α΄, σελ. 22 και 280
(5). Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου έχει ως εξής: Ανθίμου Γαζή Λεξικόν Ελληνικόν, προς χρήσιν των περί τους παλαιούς συγγραφείς ενασχολουμένων. Έκδοσις πρώτη, επιστασία και διορθώσει Σπυρίδωνος Βλαντή. Εν Βενετία, τύποις Μιχαήλ Γλυκύ του εξ Ιωαννίνων, τόμος Πρώτος, Α-Θ, (1809).
(6). Ηλιού Φίλιππος. Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα, τόμ. πρώτος, Ε.Λ.Ι.Α. Αθήνα (1997) σελ. 247-248, 332, 446-447.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
