καταστροφές από βαρβαρικές επιδρομές. Με τη σειρά της και η τουρκοκρατία από το 1423 αλλοίωσε την εμφάνιση και μετέβαλε τον συσχετισμό των φυλετικών ομάδων του πληθυσμού της. Αρχικά οι Οθωμανοί κατακτητές εγκατέστησαν πολυπληθείς τουρκικές οικογένειες τις οποίες μετέφεραν από τα βάθη της Μ. Ασίας και μετακίνησαν πολυάριθμα στρατεύματα προς τη Λάρισα για να εξασφαλίσουν την αμυντική ισχύ τους σε μια πόλη-κλειδί στο κέντρο εύφορης πεδιάδας, κόμβο χερσαίων συγκοινωνιών. Οι περισσότεροι χριστιανοί κάτοικοί της, όσοι δεν εξισλαμίστηκαν, για να αποφύγουν τις διώξεις, να περισώσουν τις περιουσίες τους και να προστατέψουν και τη ζωή της ακόμη, αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν και να καταφύγουν στα χωριά των γειτονικών ψηλών βουνών, όπου δεν μπορούσε να τους φθάσει η κατακτητική μανία των Οθωμανών. Η ξεπεσμένη έτσι κι' αλλιώς από τις βαρβαρικές επιδρομές Λάρισα, άλλαξε μορφή μέσα σε λίγα χρόνια μετά την οθωμανική της κατάκτηση. Νέοι κάτοικοι, νέα κτίρια ανατολίτικης και αρχέγονης υφής, τζαμιά με ψηλούς μιναρέδες, τεκέδες, παζάρια, ήλθαν να αντικαταστήσουν την εμφάνιση της βυζαντινής πόλης. Οι πολλές αυτές αλλοιώσεις είχαν αντίκτυπο και στο όνομά της. Την είχαν μεταβάλει σε μια καινούρια πόλη και την ονόμασαν Γενί Σεχήρ, δηλ. Νέα Πόλη, Νεάπολη. Στρατιωτικοί λόγοι επέβαλλαν να κατοικείται η Γενί Σεχήρ από μουσουλμανικό πληθυσμό για λόγους ασφάλειας. Βρισκόταν πάνω στο δρόμο που οδηγούσε από τη Μακεδονία στο Δομοκό και τη Στερεά Ελλάδα και οι κατακτητές έπρεπε να ελέγχουν τις μετακινήσεις και τις μεταφορές. 2,5 αιώνες αργότερα, το 1668, την προτίμησε ο Σουλτάνος Μωάμεθ Δ’, ο επονομαζόμενος Γαζής δηλαδή νικητής[1]. Εγκαταστάθηκε προσωρινά για δύο περίπου χρόνια, ώστε να παρακολουθεί από πιο κοντά τη σύρραξη Τούρκων και Βενετών στην Κρήτη. Από τις αρχές του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα έπειτα από τα σουλτανικά μεταρρυθμιστικά διατάγματα (Tanzimat) του 1839 και 1856, άρχισε σταδιακά να εγκαθίσταται ελληνικός πληθυσμός στη Λάρισα. Όμως και πάλι η πόλη δεν μπόρεσε να αποβάλλει την οθωμανική εμφάνισή της. Παρέμεινε μέχρι το 1881 και για μερικά χρόνια ακόμα μια πολιτεία η οποία δεν διέφερε ουσιαστικά από ένα ασήμαντο τουρκοχώρι της Ανατολής. Το διαπιστώνουμε από την περιγραφή της Λάρισας που ακολουθεί και την οποία έγραψε ο δημοσιογράφος Ε. (δεν αναφέρονται άλλα στοιχεία) της εφημερίδας των Αθηνών «Αιών». Είχε συνοδεύσει τον απελευθερωτή ελληνικό στρατό κατά την είσοδό του στη Λάρισα την 31η Αυγούστου του ίδιου έτους και η μαρτυρία του είναι εντυπωσιακή. Μέχρι σήμερα δημοσιεύσαμε πολλές φορές τις συγκινητικές στιγμές που έζησε η Λάρισα κατά την ημέρα της απελευθέρωσης, όμως για πρώτη φορά διάβασα μια ολοκληρωμένη περιγραφή της πόλης όπως την αντίκρισε κάποιος Αθηναίος δημοσιογράφος το 1881.
Το σημερινό κείμενο συνοδεύεται και από μια φωτογραφία της Λάρισας η οποία χρονολογικά τοποθετείται το 1883, δηλαδή δύο και πλέον χρόνια μετά την αναφερόμενη περιγραφή του δημοσιογράφου του «Αιώνα». Έχει κανείς την εντύπωση ότι μέσα σε δύο χρόνια τίποτα δεν άλλαξε στην πόλη και αυτό αποδεικνύεται από την φωτογραφική απεικόνιση μιας περιοχής της. Η ανταπόκριση δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα των Αθηνών «Αιών» στο φύλλο της 5ης Οκτωβρίου 1881 και έχει ως εξής:
«Λάρισσα 29 Σεπτεμβρίου 1881
Η πόλις της Λαρίσσης έχουσα πράγματι ωραίαν τοποθεσίαν, ωκοδόμηται επί καθαράς πεδιάδος, είναι δ' ευρεία και εις πολλάς συνοικίας [μαχαλάδες] διηρημένη. Αλλ' ενώ η τοποθεσία της πόλεως είναι ωραία, ο κατοικών όμως εν Λαρίσση ουδέν άλλο βλέπει ή ουρανόν και σαθρά οικοδομήματα, ών η διηνεκής θέα καθιστά τον εν αυτή διατρίβοντα πάντοτε μελαγχολικόν. Ουδεμία οδός είναι ευθεία, πάσαι δε εισί δρομίσκοι [σοκάκια], ελεεινοί και πλήρεις ακαθαρσιών, ακανονονίστως διευθυνόμενοι εν είδει λαβυρίνθου[2] και ο το πρώτον επισκεπτόμενος την πόλιν, άπορον αν θα δυνηθή, άνευ οδηγού, να επανέλθει εις την οικίαν του. Αντί ορίζοντος βλέπει τις μόνον σωρούς ερειπίων ανηρτημένων, καθόσον ανεξαιρέτως άπασαι αι οικοδομαί, έχουσαι σχεδόν το αυτό ύψος, εισίν εκ ξύλου κατασκευασμέναι από θεμελίων μέχρι στέγης[3]. Επειδή δε ωκοδομήθησαν προ πολλών ετών, ήρχισαν άπασαι να αποσυντίθενται. Αποσπώνται δε εκ τούτων καθ' εκάστην τεμάχια ξύλων, ούτω δε χαίνουσιν [εμφανίζουν χάσματα] άπασαι αι οικοδομαί. Εν Λαρίσση είναι άγνωστος η επισκευή των οικοδομών και εσωτερικώς ακόμη. Το δε χείριστον ότι και αυταί αι των Οθωμανών οικίαι υπάγονται εις την αυτήν κατηγορίαν[4], ενώ επιστεύετο ότι οι Οθωμανοί τουλάχιστον, ως ευπορώτεροι των Χριστιανών και ηδυπαθείς, θα έζων ανθρωπίνως. Τουναντίον αι οικίαι αυτών εισίν ελεεινότεραι τών των Χριστιανών, καθ' όσον στερούνται και εστιών [τζάκια] και θερμαστρών εν ώρα χειμώνος. Αντί τούτων οι Τούρκοι μεταχειρίζονται κλιβάνους κινητούς [μαγκάλια] ίνα θερμάνωσι τα ανεπίδεκτα θερμάνσεως δωμάτιά των. Επειδή αι οικίαι εισίν ωκοδομημέναι εκ σανίδων, εισίν όλως ακατοίκητοι. Οι Οθωμανοί φαίνεται την ευδαιμονίαν των στηρίζουσι εις το τρώγειν καλώς, ιππεύειν ωραίους ίππους, και περιποιείν τα χαρέμια των, όλως δε ξένον παρ' αυτοίς το αίσθημα της φιλοκαλίας.
Η πόλις της Λαρίσσης στερείται καθ' ολοκληρίαν φωτισμού. Εν ουδεμιά οδώ υπάρχει ουδέ είς φανός. Εντεύθεν πάντες κλείονται εν ταις οικίαις των μετά το λυκαυγές[5], ο δε θέλων να εξέλθη την νύκτα υποχρεούται, ίνα μη συντρίψη την κεφαλήν του, να φέρη ανά χείρας μκρόν φανόν. Δένδρον δεν υπάρχει ού μόνον καθ' άπασαν την θεσσαλικήν πεδιάδα, από Αλμυρού μέχρι Φαρσάλων, Δομοκού, Καρδίτσης και Λαρίσσης, αλλά και εντός της πόλεως[6]. Η πόλις στερείται ποσίμου ύδατος, διότι και τα υπάρχοντα ολίγα φρεάτια εισίν άχρηστα, ως μη περιέχοντα πόσιμον ύδωρ [...] Η πόλις κοσμείται υπό νεκροταφείων κατά το τρίτον αυτής[7], διότι οι Οθωμανοί δεν θάπτουσιν έτερον νεκρόν εν τω αυτώ μνημείω, και το χείριστον, θάπτουσιν και εν τοις περιβόλοις των τσαμίων. Ούτω η πόλις παριστά οικτρόν θέαμα, παραβλαπτομένης ένεκα των μιασμάτων, και της υγείας των κατοίκων. Τοιαύτη η αληθής κατάστασις της πόλεως Λαρίσσης και των πέριξ αυτής πόλεων, αίτινες εισί κατά τον τύπον αυτής ωκοδομημέναι».
Η μεταμόρφωση της Λάρισας σε σύγχρονη πόλη έγινε σταδιακά, κυρίως κατά τη διάρκεια των δύο συνεχόμενων θητειών του Μιχαήλ Σάπκα ως δημάρχου της Λάρισας (1925-1929 και 1929-1934), γι' αυτό και ονομάστηκε «Αναμορφωτής της Λάρισας».
-----------------
[1]. Ονομαζόταν και Αβτζής, δηλαδή κυνηγός. Ο επίσημος λόγος αυτής της εγκατάστασής του στη Λάρισα ήταν να βρίσκεται πιο κοντά στο μέτωπο του τουρκο-βενετικού πολέμου, ώστε να πληροφορείται ταχύτερα τις εξελίξεις του. Υπήρχε όμως και μια άλλη ανεπίσημη αιτία εγκατάστασης στη θεσσαλική μεγαλούπολη. Παρά τη μικρή του ηλικία (δεν είχε γίνει ακόμα 30 ετών), ήταν δεινός κυνηγός και γνώριζε ότι η περιοχή της Θεσσαλίας ήταν πλούσια σε θηράματα. Έτσι θα μπορούσε να επιδοθεί πιο άνετα και στην προσφιλή του απασχόληση, το κυνήγι.
[2]. Ο Θεόδωρος Παλιούγκας δημοσίευσε χάρτη της Λάρισας του Jusuf Halacoglu του 1827 και ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης αντίστοιχο χάρτη του 1880. Και οι δύο αποτυπώνουν καθαρά την ανώμαλη (σκολιά) διαδρομή των οδών της τουρκικής ρυμοτομίας. Οι δρόμοι αυτοί διευθετήθηκαν σε ευθείς σταδιακά, με την εφαρμογή του σχεδίου πόλεως το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή μετά το 1882 και ολοκληρώθηκε πριν μερικές δεκαετίες.
[3]. Όλα αυτά τα σπίτια, όπως φαίνεται και στη δημοσιευόμενη φωτογραφία, είναι ξυλόπηκτα. Ο ξύλινος σκελετός συμπληρώνεται με πλιθιά (τσατμάς), είτε επενδύεται και από τις δύο πλευρές με καρφωτά πηχάκια, πλεκτά κλαδιά ή καλάμια (μπαγδατί).
[4]. Επικρατούσε η αντίληψη στη Λάρισα ότι τα τουρκικά σπίτια (κονάκια) λόγω του μεγέθους τους και της οικονομικής άνεσης των μπέηδων ήταν, εσωτερικά τουλάχιστον, περιποιημένα. Όμως η αναμενόμενη μέσω διπλωματικών ενεργειών προσάρτηση της Θεσσαλίας στο Ελληνικό Βασίλειο, φαίνεται ότι απέτρεπε στους Οθωμανούς ιδιοκτήτες να κάνουν ευρύτερες επισκευές στις οικοδομές τους.
[5]. Εδώ ο δημοσιογράφος περιέπεσε σε λάθος. Ο όρος λυκαυγές χαρακτηρίζει τη χρονική περίοδο από την διάλυση του σκότους της νύχτας μέχρι την ανατολή του Ηλίου. Θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τη λέξη λυκόφως.
[6]. Μέσα στη Λάρισα είναι γεγονός ότι δεν υπήρχαν δένδρα, όμως στις όχθες του Πηνειού, στα σημεία όπου ο ποταμός διέσχιζε την πόλη, υπήρχαν άφθονα δένδρα, ιδιαίτερα στην περιοχή από το Αλκαζάρ μέχρι και την Αγία Μαρίνα.
[7]. Στους δύο χάρτες οι οποίοι αναφέρθηκαν στη 2η σημείωση καταγράφονται σε πολλά σημεία οθωμανικά νεκροταφεία, κυρίως περιφερειακά της Λάρισας. Το 1881 χριστιανικά νεκροταφεία υπήρχαν ήδη επτά, διάσπαρτα στις χριστιανικές συνοικίες. Βλέπε: Γρηγορίου Αλέξανδρος, Το Α’ Δημοτικό Νεκροταφείο της Λάρισας, 1899-1993. Ιστορική διαδρομή. Ταφικά μνημεία, Θεσσαλονίκη (2013) σελ. 15-21.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
