Πρόκειται για το Μπουρμαλί τζαμί, το οποίο χαρακτηρίζεται από τον περίτεχνο μιναρέ του. Το τζαμί αυτό ήταν σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της Γενί Σεχίρ (Νέα Πόλη), όπως ονόμαζαν επίσημα τη Λάρισα οι Οθωμανοί. Βρισκόταν ακριβώς στον χώρο που σήμερα έχει καταλάβει ο κινηματογράφος "Βικτώρια".
Το σχέδιο είναι του ονομαστού Λαρισαίου ζωγράφου Αγήνορα Αστεριάδη, σχεδιάστηκε το 1940, όπως σημειώνει ο ίδιος δίπλα από την υπογραφή του στο κάτω μέρος της εικόνας, πριν δηλαδή από τον μεγάλο σεισμό του 1941. Περιέχεται στο λεύκωμα που εκδόθηκε από τις εκδόσεις "Κέδρος" το 1978 με τίτλο "ΛΑΡΙΣΑ. Τέσσερες ακουαρέλες και τριάντα τρία σχέδια", με εισαγωγή του λαογράφου Κίτσου Μακρή. Από τα συνολικά 37 σχέδια, τα 26 έχουν σχεδιαστεί πριν το 1940 και αποτυπώνουν το στίγμα της προπολεμικής ακέραιας Λάρισας, ενώ τα υπόλοιπα 11 έγιναν το 1945, μετά την καταστροφή, και προκαλούν, καθώς απεικονίζουν μια ακρωτηριασμένη πολιτεία. Το λεύκωμα εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Αστεριάδη. Ο Κίτσος Μακρής [1] γράφει σχετικά στην εισαγωγή του: "Το κείμενο αυτό γράφηκε εδώ και τριαντατρία χρόνια, την ίδιαν εποχή που έκανε τα τελευταία σχέδιά του ο ζωγράφος. Δεν έκρινα σκόπιμο να το αλλάξω, όπως εκείνος δεν πρόσθεσε ούτε μία γραμμή στα σχέδια. Αντιπροσωπεύει την κοινή μας αίσθηση που την διαμορφώσαμε με κοινούς περίπατους μέσα και γύρω από την πόλη και με μακριές συζητήσεις. Στα 1945 μας ένωνε ήδη μακροχρόνια φιλία και βαθειά πνευματική επικοινωνία, που συνεχίστηκαν ασυννέφιαστες ως το θάνατό του το 1977. Το τελευταίο μου γράμμα σ' αυτόν γύρισε με την ένδειξη "Επιστρέφεται-Απεβίωσεν".
Το λεύκωμα αυτό του Αγήνορα Αστεριάδη έχει ιδιαίτερη αξία για την ιστορία της Λάρισας, ιδίως το πρώτο μέρος του. Μελετώντας τα τελευταία αυτά σχέδια έχεις την εντύπωση ότι καθώς τριγυρίζεις στους δρόμους της πόλης νομίζεις ότι άλλοτε βρίσκεσαι στην Ευρώπη του 20ού αιώνα και άλλοτε στην τουρκοκρατία του 19ου. Έτσι ήταν η Λάρισα προπολεμικά. Δίπλα σε ένα νεοκλασικό κτίριο με άψογα εξωτερικά τεχνουργήματα, ξεπηδούσε κάποιο μεγάλο τουρκικό κονάκι ασιατικής αρχιτεκτονικής ή ένα τζαμί με τον μιναρέ του.
Την ονομασία Burmali camii την οφείλει στην ανάγλυφη σπειροειδή κεραμοπλαστική μορφή με την οποία είχε διακοσμηθεί ο βασικός κορμός του μιναρέ μέχρι λίγο πιο κάτω από το ύψος του εξώστη. Εκτός από το σχέδιο του Αστεριάδη έχουμε και δύο φωτογραφικές απεικονίσεις του τεμένους που μας δίνουν έγκυρα στοιχεία περιγραφής του. Η παλαιότερη είναι της δεκαετίας του 1920 και προέρχεται από χρωμολιθόγραφο επιστολικό δελτάριο του Γεωργίου Βελώνη [2] και η νεότερη είναι του Τάκη Τλούπα του έτους 1940 [3]. Ο ιδρυτής του τεμένους, όπως και η χρονολογία κατασκευής του δεν έχουν μέχρι σήμερα εντοπιστεί. Πάντως το 1688 που πέρασε από τη Λάρισα ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί το περιέγραψε [4]. Βρισκόταν στον Καραγάτς μαχαλά (σημερινή συνοικία Αγίου Κωνσταντίνου), μια περιοχή η οποία επί Τουρκοκρατίας κατοικείτο ως επί το πλείστον από Οθωμανούς. Μετά την απελευθέρωση της Λάρισας και μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 το χρησιμοποιούσαν κατ' εξοχήν οι άρρενες μουσουλμάνοι της Λάρισας, εν αντιθέσει με το Γενί Τζαμί της Πλατείας Ανακτόρων, το οποίο χρησιμοποιούσαν συνήθως οι γυναίκες.
Από τις απεικονίσεις αυτές, αλλά και από μαρτυρίες ανθρώπων που το γνώρισαν πριν την καταστροφή του, συμπεραίνει κανείς ότι ήταν ένα απλό τζαμί, όπως τα περισσότερα της Λάρισας. Ήταν μία αίθουσα προσευχής τετράγωνη με στοά, καλυμμένη με στέγη από κεραμίδια και μια τοιχοποιία στην οποία σε πολλά σημεία είχαν χρησιμοποιηθεί αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά την κατεδάφιση του τεμένους [5]. Την αίθουσα περιτριγύριζε στενή αυλή, εντός της οποίας βρισκόταν μικρό νεκροταφείο. Όλη η έκταση απομονωνόταν από ψηλό περίβολο και δυτικά, προς την οδό Κατσώνη, υπήρχε η ξύλινη πόρτα εισόδου. Εκείνο όμως που πρόσθετε στο τζαμί ιδιαίτερη αίγλη ήταν ο όμορφος μιναρές του. Εδραζόταν σε μια ψηλή και ογκώδη βάση και ήταν διακοσμημένος με πλίνθους σε μορφή ψαροκόκαλου. Η διάταξη αυτή των πλίνθων δημιουργούσε στον κορμό του μιναρέ την εντύπωση περιστροφικής (ελικοειδούς) κίνησης. Με μια προσεκτική παρατήρηση της δημοσιευόμενης εικόνας θα διαπιστώσετε τη μορφή της διάταξης αυτής. Ψηλότερα βρισκόταν ένας καλαίσθητος εξώστης και ο μιναρές κατέληγε σε μια ιδιόμορφη βαθμιδωτή ημισφαιρική απόληξη.
Μετά την αποχώρηση των Τούρκων το 1924 το τζαμί, όπως ήταν φυσικό, περιήλθε σε θρησκευτική αχρηστία. Ο γνωστός Λαρισαίος γαιοκτήμονας Βασίλειος Αρσενίδης (1875-1944) [6] χρησιμοποίησε αργότερα τους χώρους του ως αποθήκη σιτηρών, όμως ο μεγάλος σεισμός της 1ης Μαρτίου του 1941 κατακρήμνισε τον μιναρέ και προξένησε σοβαρές ρηγματώσεις στους τοίχους του τεμένους. Το κτίσμα χαρακτηρίσθηκε από τους ειδικούς ως ετοιμόρροπο και το 1960 κατεδαφίσθηκε. Αργότερα η οικογένεια Τζεζαϊρλίδη έκτισε στη θέση του τον κινηματογράφο "Βικτώρια".
--------------------------------------------
[1]. Ο Κίτσος Μακρής γεννήθηκε το 1917 στη Λάρισα και το 1926 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς στον Βόλο, όπου και έζησε μέχρι τον θάνατό του το 1988. Καθιερώθηκε ως επιφανής λαογράφος κυρίως του Πηλίου. Η προσφορά του στην ανάδειξη και διάσωση της ελληνικής λαϊκής τέχνης ήταν σημαντικότατη.
[2]. Το τυπογραφείο του Γεωργίου Βελώνη βρισκόταν στη γωνία των σημερινών οδών Κύπρου και Ασκληπιού, απέναντι από το φαρμακείο του Δημητρίου Κυλικά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 κυκλοφόρησε μια σειρά 25 αριθμημένων χρωμολιθόγραφων καρτών εξαιρετικής τέχνης, η εκτύπωση των οποίων είχε γίνει στο εξωτερικό. Οι φωτογραφίες ήταν διαφόρων εποχών και απεικόνιζαν τοπία της Λάρισας, των Τεμπών, των Τρικάλων και των Μετεώρων. Η δημοσιευόμενη φωτογραφία φέρει τον αριθμό 24.
[3]. "Λάρισα. Εικόνες του χθες". Φωτογραφίες του Τάκη Τλούπα. Κείμενο του Νίκου Νάκου, Λάρισα (2003), σελ. 77.
[4]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996) σελ. 285-288.
[5]. Ο Θεόδωρος Παλιούγκας ό. π. σελ. 334, αναφέρει ότι κατά την κατεδάφισή του (1960) βρέθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές και μία θαυμάσια επιτύμβια στήλη της αρχαίας Θεσσαλίας.
[6]. Ήταν γιος του κοσμηματοπώλη και γαιοκτήμονα Νικολάου Αρσενίδη (1840-1883) και της Φανής κόρης του Κων. Σκαλιώρα. Εκτός από τη διαχείριση της μεγάλης κτηματικής του περιουσίας, ο Βασίλειος Αρσενίδης ασχολήθηκε και με τα κοινά. Υπήρξε για πολλά χρόνια δημοτικός σύμβουλος και τον Ιανουάριο του 1924 διορίσθηκε δήμαρχος Λαρίσης. Βλέπε: Γρηγορίου Αλέξανδρος, Βασίλειος Αρσενίδης (1875-1944). Ο οραματιστής δήμαρχος Λάρισας του μεσοπολέμου, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 1ης Νοεμβρίου 2015.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
