Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Οι παλιοί Λαρισαίοι (μιλάμε για πενηντάρηδες και πάνω) θα θυμούνται ασφαλώς την Δημοτική Αγορά. Ήταν ένα μεγάλο σε έκταση τετράγωνο ισόγειο οικοδόμημα, το οποίο καταλάμβανε όλη την έκταση της σημερινής πλατείας Δημάρχου Μπλάνα (πρώην Λαού). Οι χώροι του και στις τέσσερες πλευρές εξωτερικά και εσωτερικά φιλοξενούσαν διάφορα καταστήματα, κυρίως κρεοπωλεία και ιχθυοπωλεία, αλλά και ορισμένα οπωροπωλεία και παντοπωλεία. Στο εσωτερικό του, όπου κυριαρχούσαν τα ψαράδικα, υπήρχε ένα ευρύχωρο αίθριο. Είχε κατασκευασθεί κατά τη διάρκεια της τρίτης δημαρχιακής θητείας του Μιχαήλ Σάπκα (1929-1934) και από τότε βρισκόταν εν λειτουργία μέχρι το 1978, για σαράντα πέντε χρόνια. Το καλοκαίρι της χρονιάς εκείνης, επί δημαρχίας Αγαμέμνονα Μπλάνα και έπειτα από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, η Δημοτική Αγορά κατεδαφίσθηκε, με το αιτιολογικό να μεταβληθεί σε πλατεία και η πόλη να αποκτήσει έναν επιπλέον πνεύμονα πρασίνου.
Κατά τη διάρκεια της κατεδαφίσεως διαπιστώθηκε ότι στο εσωτερικό ορισμένων καταστημάτων υπήρχαν όμορφες τοιχογραφίες κάποιου λαϊκού καλλιτέχνη. Πολιτιστικά ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι της Λάρισας[1] κατόρθωσαν με προσωρινά μέτρα να σταματήσουν για λίγο την κατεδάφιση της Αγοράς στο σημείο αυτό και με τη συνδρομή του Δήμου και όλων αυτών των ατόμων που αγαπούσαν τον λαϊκό πολιτισμό, ανέθεσαν σε ειδικό συνεργείο συντηρητών να αναλάβει το έργο της αποτοιχίσεως των τοιχογραφιών[2]. Η έρευνα που ακολούθησε απέδειξε ότι τα έργα αυτά ανήκαν στον λαϊκό ζωγράφο Μιχάλη Παντόλφη. Είχαν ζωγραφισθεί κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμουσε πολλά καταστήματα «αντί πινακίου φακής»[3], αλλά τα περισσότερα είχαν χαθεί από τις επανειλημμένες επιστρώσεις επιχρισμάτων με ασβέστη και μόνον στα ψαράδικα των αδελφών Μυλωνά και των Μέρχα και Γκανά διατηρήθηκαν.
Ο Μιχάλης Παντόλφης, όπως δείχνει και το όνομά του, ήταν ιταλικής καταγωγής (Pantolfi) και μάλιστα πιστεύεται ότι η οικογένεια του πατέρα του καταγόταν από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας, την οποία όμως εγκατέλειψαν μετά την αποτυχία των φιλελεύθερων κινημάτων της Ιταλίας (1848-1849) και κατέφυγαν στη νησιωτική Ελλάδα και τα παράκτια της Ιωνίας. Τα ονόματά τους (Μιχάλης ο ίδιος, Αλέξανδρος ο πατέρας του) και η φυγή τους στη Ελλάδα μετά τα Γαριβαλδινά, ίσως πιστοποιούν την ελληνόφωνη καταγωγή τους[4]. Οι Pantolfi φαίνεται ήταν μια οικογένεια γνήσιων λαϊκών καλλιτεχνών σε πολλούς τομείς. Περιέτρεχαν τις ελληνικές παροικίες της Μ. Ασίας και της Αιγύπτου άλλοτε σαν πλανόδιοι μουσικοί και ηθοποιοί, άλλοτε σαν ζωγράφοι και φωτογράφοι, ακόμα και σαν ακροβάτες, χωρίς όμως ιδιαίτερες καλλιτεχνικές αξιώσεις.
Ο Μιχάλης Παντόλφης γεννήθηκε το 1886, όταν η οικογένεια του βρισκόταν στην περιοχή της Σμύρνης. Αυτό τουλάχιστον πιστοποιούσε η ταυτότητά του που είδε ο ερευνητής του Ποσειδώνας Μιχάλογλου. Μεγαλώνοντας σε τέτοιο περιβάλλον ο Παντόλφης, ήταν επόμενο να ακολουθήσει το οικογενειακό επάγγελμα και να παρακολουθεί τις μετακινήσεις των μελών της. Ενώ κάποτε βρισκόταν στη Χαλκίδα νυμφεύθηκε μια κοπέλα από την περιοχή αυτή και μαζί της απέκτησε δύο τέκνα. Όμως το 1922 χώρισε, έφυγε από τη Χαλκίδα και εγκαταστάθηκε στη Λάρισα μόνιμα. Εδώ εξάσκησε αρχικά την τέχνη του πλανόδιου φωτογράφου, με τις μεγάλες μηχανές της εποχής που στηρίζονταν σε τρίποδα. Νυμφεύθηκε εκ νέου με μια Λαρισαία και με τη νέα σύζυγό του απέκτησε άλλα δύο τέκνα. Τις βραδινές ώρες βοηθούσε διάφορους καραγκιοζοπαίχτες της Λάρισας (Γιάνναρος και λοιπούς)[5] στις παραστάσεις που έδιναν στα θερινά θέατρα του Φρουρίου, ζωγράφιζε τις φιγούρες από τους διάφορους ήρωες του Θεάτρου Σκιών και επειδή ήταν και καλλίφωνος τραγουδούσε κατά τη διάρκεια της παραστάσεως[6].
Από το 1935 άρχισε να ζωγραφίζει τους τοίχους γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και από μαγαζί σε μαγαζί με μηδαμινές απολαβές, που συνήθως ήταν ορισμένες πενταροδεκάρες για τα χρώματα και μερικά κατοσταράκια τσίπουρου με μεζέ. Μεταπολεμικά η εικαστική παρουσία του ήταν μειωμένη και δεν έχουν εντοπισθεί έργα του. Όλοι τον θυμούνται να τριγυρνάει στα παλιά ταβερνεία της πόλεως μόνος, χωρίς συντροφιά και φίλους και έπινε, έπινε ασταμάτητα[7]. Πέθανε το χειμώνα του 1968. Σε μια μικρή έρευνα που έγινε δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάτι για την οικογένειά του.
Οι ζωγραφικές του συνθέσεις δείχνουν λαϊκό καλλιτέχνη με έμπειρο χρωστήρα, σπουδαία συνθετική ικανότητα, πολύ ωραίο σχέδιο και πλούσια χρωματική απόδοση, ενώ οι στάσεις του θυμίζουν πολύ τις λαϊκές φιγούρες του Θεάτρου Σκιών. Είχε την ικανότητα να προσαρμόζει τις απεικονίσεις του ανάλογα με το είδος του μαγαζιού που ζωγράφιζε: στα ψαράδικα επικρατούσαν θέματα θαλασσινά, στα κρεοπωλεία θέματα ποιμενικά, στα καροποιεία απεικόνιζε λαϊκά μοτίβα στα παραπέτα των κάρων, κ.ο.κ. Απέφευγε να χρησιμοποιεί έτοιμα χρώματα και αναζητούσε φυσικά υλικά για να τα κατασκευάσει, όπως έκαναν όλοι σχεδόν οι λαϊκοί ζωγράφοι της εποχής και ιδίως ο ομότεχνός του Θεόφιλος Χατζημιχαήλ στο Πήλιο.
Τον Ιούλιο του 1978, με τη μεσολάβηση του ζεύγους Γιώργου και Λένας Γουργιώτη και του ζωγράφου Ποσειδώνα Μιχάλογλου[8], έγινε από ειδικό συνεργείο η αποτοίχιση εκείνων των έργων του Παντόλφη που διατηρούνταν σε ικανοποιητική κατάσταση. Αυτά αποθηκεύθηκαν προσωρινά στα γραφεία της Λαογραφικής Εταιρείας Λαρίσης, το σημερινό Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο, τα οποία στεγάζονταν τότε στο υπόγειο του Δημαρχιακού καταστήματος. Αργότερα, με την μεταστέγαση του Μουσείου σε ιδιωτικό χώρο στην οδό Μανδηλαρά, οι τοιχογραφίες παρέμειναν στο Δημαρχείο. Εκεί δυστυχώς έμειναν ξεχασμένες για καιρό, ενώ ο χρόνος δεν υπήρξε ποτέ σύμμαχος με τη διάσωσή τους. Επί δημαρχίας Καφφέ άνθρωποι του υπουργείου Πολιτισμού φρόντισαν για τη μεταφορά τους στον Βόλο, όπου εδρεύει η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλίας. Έπειτα από επικοινωνία που είχαμε πρόσφατα με την ως άνω Εφορεία πληροφορηθήκαμε με χαρά ότι το μεγαλύτερο μέρος των αποτοιχισμένων έργων του Παντόλφη έχουν συντηρηθεί και μάλιστα με πολύ καλό αισθητικό αποτέλεσμα.
Ο Δήμος Λαρισαίων, στην ιδιοκτησία του οποίου περιήλθε πρόσφατα όλη η πλούσια συλλογή του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας, νομίζουμε ότι οφείλει, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και την Διεύθυνση Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλίας, να φροντίσει για την επιστροφή των τοιχογραφιών του Παντόλφη από τον Βόλο, ώστε να κοσμήσουν[9] το νέο περίλαμπρο και άνετο κτίριο του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου, το οποίο όπως είναι γνωστό εγκαινιάσθηκε με κάθε επισημότητα από τον Υπουργό Πολιτισμού κ. Τασούλα στις 31 Αυγούστου του 2014 και έκτοτε λειτουργεί με πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα.
----------------------------------
[1].Επικεφαλής της ομάδας αυτής ήταν το ζεύγος Γιώργου και Λένας Γουργιώτη, ο Τάκης Τλούπας και πολλά μέλη της νεοσύστατης τότε Λαογραφικής Εταιρίας Λαρίσης. Όλοι αυτοί, όπως και πολλοί κάτοικοι της Λάρισας, δεν συμφωνούσαν με την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου για την κατεδάφιση της Δημοτικής Αγοράς και προσπάθησαν με διάφορες δημοσιεύσεις να αντιταχθούν, χωρίς αποτέλεσμα. Σήμερα πολλοί νοσταλγούν το κτίριο της Δημοτικής Αγοράς και αναλογίζονται τί σπουδαίες υπηρεσίες θα μπορούσε να προσφέρει ένα τέτοιο κτίριο στην πολιτιστική ανάπτυξη της Λάρισας, εφ’ όσον μετατρεπόταν σε χώρο πολλαπλών εκδηλώσεων, απέναντι μάλιστα από μια άλλη πολιτιστική κυψέλη μουσικής, το Δημοτικό Ωδείο.
[2].Βεατρίκη Σπηλιάδη: Έργα άσημου λαϊκού ζωγράφου αποτοιχίζονται στα ψαράδικα της Λάρισας. Θεωρούνται απόκτημα της λαϊκής μας εικονογραφίας, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Αθήνα, (5 Αυγούστου 1978).
[3]. Η περίπτωση του Παντόλφη μπορεί να συγκριθεί, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, με την πορεία του άλλου πανελλήνια γνωστού λαϊκού ζωγράφου Θεοφίλου Χατζημιχαήλ κατά την περίοδο της παραμονής του στα χωριά του Πηλίου (1897-1926)
[4]. Μιχάλογλου Ποσειδώνας: Η περιπέτεια του καλλιτέχνη. Για τον λαϊκό ζωγράφο Μιχαήλ Παντόλφη, περ. ΣΠΑΡΜΟΣ, Λάρισα (Απρίλιος 1979) τεύχ. 20, σ. 7-11.
[5]. Καλογιάννης Βάσος: Ο Καραγκιόζης στη Λάρισα. Ο Λαρισινός Καραγκιόζης ψυχαγωγεί τη Θεσσαλία,περ. ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ, Λάρισα, χρόνος 2ος, τεύχος 7 (Φθινόπωρο 1971). Βραχύβιο διμηνιαίο περιοδικό Γραμμάτων και Τεχνών της Λάρισας, με εκδότη τον Δημ. Κουνελάκη. Τις πληροφορίες για το περιοδικό αυτό τις οφείλω στον Κώστα Σπανό, διευθυντή του περιοδικού «Θεσσαλικό Ημερολόγιο».
[6]. Βαφειαδάκη Αγγελική: Οι Καραγκιοζοπαίχτες της Λάρισας, Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Λαρισαϊκών Σπουδών, Λάρισα (1993) σ. 275-290.
[7]. ΝάκοςΝικος: Μιχάλης Παντόλφης ο λαϊκός ζωγράφος και η περιπέτεια των έργων του που βρέθηκαν στα ψαράδικα της Νέας Αγοράς,εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ένθετο περ. «Επιλογές», Λάρισα (1988).
[8]. Βογιατζής Φώτης: Το Θέατρο Σκιών στη Θεσσαλία, Καρδίτσα (1995) σ. 225-226.
[9]. Αποτοιχισμένες αγιογραφίες από την παλιά εκκλησία του χωριού Δένδρα η οποία κατεδαφίσθηκε για να ανεγερθεί νέα, αφού συντηρήθηκαν από την ίδια Εφορεία του Βόλου, εκτίθενται σήμερα στο Λαογραφικό μας Μουσείο.
