Στην τελευταία περίπτωση ο εκκλησιασμός των χριστιανών της Λάρισας γινόταν στο εξωκκλήσι της Αγίας Μαρίνας ή σε ναούς πλησιόχωρων μικρών οικισμών. Είναι γνωστό όμως ότι στις διάφορες χριστιανικές συνοικίες (Παράσχου μαχαλάς, Πέρα μαχαλάς, Σουφλάρ μαχαλάς) υπήρχαν μικρά παρεκκλήσια, χωρίς όμως να θεωρούνται ενοριακοί ναοί, τα οποία εξυπηρετούνταν στις διάφορες πανηγύρεις από τους ιερείς του Αγίου Αχιλλίου, οι οποίοι σύμφωνα με μια πληροφορία, η οποία προέρχεται από τον "Κώδικα 1472 της μητροπόλεως Λαρίσης" που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Αθηνών, υπερέβαιναν τους δέκα.
Το 1857 οι χριστιανοί της συνοικίας Παράσχου, επωφελούμενοι και από τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις των Τούρκων κατά την περίοδο εκείνη, έκτισαν τον ναό του Αγίου Νικολάου, ο οποίος ήταν ο πρώτος, εκτός του μητροπολιτικού ναού του Αγ. Αχιλλίου, που λειτούργησε ως ενοριακός στη Λάρισα κατά την περίοδο της ύστερης τουρκοκρατίας. Για την εποχή του ήταν ο μεγαλύτερος στην πόλη, καθώς ακόμη και ο ναός του Αγ. Αχιλλίου ήταν μικρότερος σε μέγεθος και υποδεέστερος σε λαμπρότητα. Η απόδοση του ναού στη λατρεία του Αγίου Νικολάου δεν αποκλείεται να έχει σχέση με την αναφερόμενη κατά τον 18ο αιώνα συνοικία του Αγίου Νικολάου στην ίδια περιοχή. Αρχιτέκτονες πιθανόν να ήταν οι Γ. Γ. Δημητρίου, όπως αναφέρεται σε αφιερωματικές επιγραφές που υπάρχουν σε δύο εικόνες του 1859, οι οποίες συντηρήθηκαν πρόσφατα[1]: «Δέησις των δούλων του Θεού Γ. Γ. Δημητρίου Αρχιτεκτόνων, 1859, Αυγ. 27»
Το 1959, μόλις δύο χρόνια μετά τα εγκαίνια του ναού, ο Ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπένσκη, κατά την περιοδεία του στη Θεσσαλία, πέρασε και από τη Λάρισα. Ήταν 5 Απριλίου το απόγευμα, που συνέπεσε να είναι η Κυριακή των Βαΐων του έτους εκείνου, όταν επισκέφθηκε τον ναό του Αγίου Νικολάου για να παρακολουθήσει την Ακολουθία του Νυμφίου. Ιδού πώς περιγράφει στο οδοιπορικό του το ναό: «Στις έξι το απόγευμα επισκεφθήκαμε τον νέο ναό που είναι αφιερωμένος στον Αγιο Νικόλαο τον θαυματουργό. Είναι κτισμένος το 1857 και ακόμη δεν έχει στρωθεί με μαρμάρινες πλάκες. Το εσωτερικό του είναι όμορφο. Έξι και έξι κίονες από κάθε πλευρά υποστηρίζουν την τετραγωνισμένη οροφή του. Ανάμεσα από τους κίονες, πάνω από τις ημικυκλικές αψίδες, απεικονίζονται οι Δώδεκα Απόστολοι, όπως και στον ναό του Αγίου Αχιλλίου. Κρυστάλλινοι πολυέλαιοι και πολλές ανάγλυφες γυάλινες λαμπάδες κρέμονται στη μέση του ναού. Πίσω από τους κίονες στηρίζονται τα ολοκαίνουρια στασίδια. Οι εικόνες ζωγραφίστηκαν πρόσφατα στην Αθήνα. Η τέχνη τους είναι μέτρια. Τα πρόσωπα είναι μεγάλα σε σύγκριση με το υπόλοιπο σώμα. Στεναχωρήθηκα γι’ αυτή την απόκλιση των αγιογράφων από τα αρχαία πρότυπα της ορθόδοξης εικονογραφίας. Αλλά και ο κ. Λαζάρου(2) λυπήθηκε για το ότι οι ενορίτες δεν άκουσαν τη συμβουλή του και δεν αντέγραψαν τις μοσχοβίτικες εικόνες»[3].
Από την περιγραφή αυτή διαπιστώνεται ότι αρχιτεκτονικά ο ναός ήταν μια απλή τρίκλιτη βασιλική με ημικυκλική κόγχη στην ανατολική πλευρά και μέσα σε δύο χρόνια είχε ήδη στολιστεί με εικόνες και κρυστάλλινους πολυελαίους. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο ναός καλλωπίσθηκε, συμπληρώθηκε με μεγάλες εικόνες και ιερά σκεύη και το 1893 απέκτησε και κωδωνοστάσιο στη νοτιοανατολική πλευρά της αυλής, σε μικρή απόσταση από τον ναό.
Το 1897, έχουμε μια μαρτυρία ότι έγιναν εργασίες επέκτασης του ναού. Η Αμαλία Παπασταύρου αναφέρει επί λέξει σε βιβλίο της «Την εσπέραν της Μ. Πέμπτης (10 Απριλίου 1897) μετέβημεν εις την εκκλησίαν του Αγίου Νικολάου. Πολλή αταξία επεκράτει, διότι είχον ρίψει το εμπρόσθιον μέρος όπως την αυξήσωσι, και τούτο κατ’ απαίτησιν του πρίγκιπος Νικολάου[4], ού έφερε το όνομα. Ελέγετο μάλιστα ότι η αύξησις εγένετο δι’ εξόδων του πρίγκιπος ή μάλλον διά ρωσικών χρημάτων… Αλλ’ η εκκλησία αυξάνεται δαπάναις του Δήμου και όπως προληφθή η εκπλήρωσις της επιθυμίας του πρίγκιπος»[5]. Η περιγραφή αυτή επιβεβαιώνει ότι η αρχική αρχιτεκτονική δομή του ναού ήταν απλή τρίκλιτη βασιλική και κατά το 1897 επεκτάθηκε δυτικά και συγχρόνως κατασκευάσθηκαν εκατέρωθεν προεκτάσεις, για να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης στον προστεθέντα γυναικωνίτη, ώστε η κάτοψή της να έχει το σχήμα ανεστραμμένου Τ κεφαλαίου.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ο χώρος του ναού και ολόκληρη η ευρύχωρη αυλή του περιφράχθηκαν με χαμηλό τοιχίο από πελεκητή πέτρα και μεταλλικό κιγκλίδωμα. Επίσης την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε μπροστά από τη δυτική κύρια είσοδο του ναού μικρός και χαμηλός νάρθηκας, η αυλή δενδροφυτεύτηκε, μέρος της πλακοστρώθηκε και στο κέντρο της κτίσθηκε μόνιμη εξέδρα για την αναστάσιμη λειτουργία.
Στη δημοσιευόμενη φωτογραφία του 1948 από τον Τάκη Τλούπα απεικονίζεται η βορειοανατολική πλευρά του όλου συγκροτήματος του ναού. Σε πρώτο επίπεδο βλέπουμε το πέτρινο τοιχίο με το μεταλλικό κιγκλίδωμα και πίσω την αυλή να είναι γεμάτη με πεύκα και κυπαρίσσια. Στα βάθος αριστερά διακρίνεται το πρώτο ψηλό πυργοειδές καμπαναριό και δίπλα του η ανατολική και η βόρεια πλευρά της βασιλικής του Αγίου Νικολάου.
---------------------------------------------------
[1]. Πριν από μερικά χρόνια ο προϊστάμενος του ναού του Αγ. Νικολάου π. Ιγνάτιος Μουρτζανός και το εκκλησιαστικό συμβούλιο συγκέντρωσε όλες τις παλιές εικόνες από το 1857 και εντεύθεν, τις συντήρησε, τις τοποθέτησε σε περίοπτη θέση στο Ιερό Βήμα και αναμένεται η έκθεσή τους σε κατάλληλο μουσειακό χώρο του ναού.
[2]. Ο Λαζάρου ήταν πρόξενος της Ρωσίας στη Λάρισα και συνοδός του αρχιμανδρίτη Ουσπένσκη κατά την περιήγησή του στην πόλη. Το ρωσικό προξενείο στεγαζόταν σε οίκημα που βρισκόταν απέναντι από την ανατολική πλευρά του Αγ. Νικολάου, επί της σημερινής οδού Παπαναστασίου.
[3]. Porf. Uspenskij, Περιήγηση στις μονές των Μετεώρων το 1859, μετάφραση από τα ρωσικά Ευαγγελία-Αντωνία Σαμαρά, σχόλια Κώστας Σπανός, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 43 (2003) σ. 258.
[4]. Ο πρίγκιπας Νικόλαος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά Γεωργίου Α΄ και αδελφός του διαδόχου Κωνσταντίνου, ερχόταν τακτικά κάθε Σεπτέμβριο στη Λάρισα, για να παρακολουθεί τα μεγάλα ετήσια γυμνάσια του ελληνικού στρατού. Το 1897 συνόδευε τον Κωνσταντίνο κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου.
[5]. Βλέπε: Παπασταύρου Αμαλία, Ημερολόγιον του πολέμου του 1897, Αλεξάνδρεια (1897) σελ. 15.
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
