Όλες οι απεικονίσεις του λόφου του Φρουρίου που έγιναν από την απελευθέρωση της Λάρισας και μετά και αποτυπώνουν την δυτική πλευρά του, είτε αυτές είναι χαρακτικά, είτε φωτογραφίες, εμφανίζουν πλάι στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Αχιλλίου ένα κτίριο, το οποίο υπερείχε σε ύψος όλων των κτισμάτων της περιοχής. Στο σημερινό μας σημείωμα θα περιγράψουμε το κτίριο αυτό που ανήκε στον γαιοκτήμονα Ιωάννη Βελλίδη.
Ήταν τότε η περίοδος όπου η ανθρώπινη επικοινωνία άρχισε να γίνεται πιο πυκνή με τη χρήση εικονογραφημένω νεπιστολικών δελταρίων (καρτ ποστάλ).Οι φωτογράφοι προσπαθούσαν να αποτυπώσουν απόψεις ελκυστικές, για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των αγοραστών. Για τη Λάρισα η θεματογραφία των εικόνων εντοπιζόταν ως επί το πλείστον στην περιοχή γύρω από την μεγάλη λίθινη και πολύτοξη γέφυρα του Πηνειού, με φόντο την εκκλησία του Αγίου Αχιλλίου και τα σπίτια του Τρανού μαχαλά[1] από τη μια και το μεγάλο τζαμί του Χασάν μπέη από την άλλη. Απόψεις από άλλες περιοχές της πόλεως δεν ήταν πολύ συχνές, ίσως γιατί δεν είχαν κάτι ιδιαίτερο και όμορφο που να τις χαρακτηρίζει, με εξαίρεση το Δικαστικό Μέγαρο (Θέμιδος Μέλαθρον), που ήταν ένα όμορφο νεοκλασικό κτίριο (το παλιό τουρκικό διοικητήριο) και το κτίριο των Ανακτόρων, στη σημερινή περιοχή του Δημοτικού Ωδείου. Οι φωτογράφοι της Λάρισας την περίοδο εκείνη ήταν αρκετοί και σπουδαίοι (Ιωάννης Παντοστόπουλος, τα αδέλφια Γεράσιμος και Ελένη Δαφνόπουλοι, Γεώργιος Αποστολίδης, Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Κυριάκος Μπουκλάκος και άλλοι), αλλά ήταν κυρίως φωτογράφοι κλειστού χώρου (Studio) και όχι τοπίου. Γι’ αυτό τα πρώτα εικονογραφημένα δελτάρια της Λάρισας που κυκλοφόρησαν ευρύτατα ήταν οκτώ απόψεις της, και εκδότης τους ήταν η Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία (1901-1903), καθώς και μερικά του βολιώτη ζωγράφου και φωτογράφου Στέφανου Στουρνάρα (μετά το 1900). Το 1897 οι ξένοι φωτογράφοι και ζωγράφοι που παρακολουθούσαν τις επιχειρήσεις του «ατυχούς» ελληνοτουρκικού πολέμου, στις ώρες της σχόλης τους κατέγραψαν απόψεις της Λάρισας, οι οποίες δημοσιεύθηκαν στον ευρωπαϊκό τύπο της εποχής. Πιο μπροστά, το 1884, ο φωτογράφος Δημήτριος Μιχαηλίδης από την Αδριανούπολη είχε επισκεφθεί διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας, μεταξύ των οποίων και τη Λάρισα και με την ευκαιρία αυτή κυκλοφόρησε ένα φωτογραφικό λεύκωμα με τον γαλλικό τίτλο «Souvenirde Thessalie», με όμορφες φωτογραφίες από την περιοδεία του ανά την Θεσσαλία. Οι φωτογραφίες της Λάρισας στο λεύκωμα αυτό θεωρούνται από τις παλαιότερες απεικονίσεις της.
Στις όμορφες κάρτες του Στέφανου Στουρνάρα, και σε άλλες αποτυπώσεις της Λάρισας οι οποίες απεικονίζουν απόψεις του λόφου του Φρουρίου, παρατηρούμε όπως αναφέρθηκε, ότι στην περιοχή δέσποζε ένα ψηλό τριώροφο κτίριο, ο τελευταίος όροφος του οποίου εξείχε και πάνω από τη στέγη του ναού του πολιούχου της πόλης μας Αγίου Αχιλλίου, της βασιλικής του Καλλιάρχη όπως είναι ευρύτερα γνωστή. Μετά το 1907, όταν στη θέση της βασιλικής κτίσθηκε ο προπολεμικός ναός αναγεννησιακού ρυθμού, το τριώροφο αυτό κτίριο συναγωνίζονταν σε ύψος τον τρούλο και τα δύο κωδωνοστάσιά του. Το κτίριο αυτό ήταν γνωστό σαν κατοικία της οικογένειας Ιωάννη Βελλίδη. Βρισκόταν ακριβώς απέναντι από τη νότια πλευρά του ναού σε μια σειρά με άλλα χαμηλότερα κτίσματα. Πρέπει να κτίσθηκε λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Λάρισας από τους Τούρκους και πάντως μετά το 1884, γιατί δεν εντοπίζεται στις φωτογραφίες του Μιχαηλίδη που τραβήχτηκαν τη χρονολογία αυτή.
Ο ιδιοκτήτης του αρχοντικού αυτού Ιωάννης Βελλίδης ήταν ένας πλούσιος γαιοκτήμονας. Είχε υπό την κατοχή του την περιοχή του χωριού Τατάρ, της σημερινής Φαλάνης. Όπως πολλοί αστοί της Λάρισας αυτής της περιόδου, συμμετείχε και αυτός για κάποιο διάστημα στα κοινά της πόλεως και είχε διατελέσει νομαρχιακός σύμβουλος[2].Ο Βελλίδης δαπάνησε ένα σεβαστό ποσόν για να κατασκευάσει σε περίοπτη θέση πάνω στο λόφο ένα τριώροφο αρχοντικό δίπλα από τον μητροπολιτικό ναό, σε διαστάσεις που να αντιπαραβάλλεται και να υπερτερεί απ’ αυτόν σε ύψος, για να στεγάσει την οικογένειά του. Δυστυχώς όμως ο ιδιοκτήτης του δεν έζησε σ’ αυτό για μεγάλο χρονικό διάστημα, γιατί λίγο μετά την ολοκλήρωση της οικοδομής είχε τραγικό τέλος. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ειδησεογραφία των εφημερίδων της εποχής, τον Απρίλιο του 1890 για άγνωστους λόγους έπεσε στα νερά του διπλανού Πηνειού και αυτοκτόνησε. Το πτώμα του βρέθηκε λίγες μέρες αργότερα στην τοποθεσία Ορμάν Τσιφλίκ (το σημερινό Δασοχώρι) και ενταφιάσθηκε με οδύνη στο νεκροταφείο της συνοικίας του Αγίου Χαραλάμπους (Πέρα μαχαλά), το οποίο βρισκόταν αμέσως αριστερά από την έξοδο της γέφυρας του Πηνειού, στον δρόμο που οδηγούσε προς τον Τύρναβο[3]. Τρεις ημέρες μετά την κηδεία του Ιωάννη Βελλίδη, η σύζυγός του Ελένη, μέσα στο βαθύ πένθος που βρέθηκε, δεν μπόρεσε να αντέξει τον άδικο χαμό του και τον ακολούθησε και εκείνη στον τάφο, δίπλα του[4]. Μετά τον θάνατο του ζεύγους Βελλίδη η κατοικία περιήλθε κληρονομικά στη δικαιοδοσία των δύο παιδιών τους.
Αρχιτεκτονικά το κτίσμα ακολουθούσε το ρεύμα της εποχής, τον νεοκλασικισμό, όπως είχε ξεκινήσει από την πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, την Αθήνα. Είχε βόρειο προσανατολισμό και η πρόσοψή του κοιτούσε τη νότια πλευρά του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Αχιλλίου. Σε όλο το ύψος της η πρόσοψη παρουσίαζε στο κέντρο μια υποχώρηση, στο ισόγειο της οποίας βρισκόταν η κεντρική είσοδος. Τα νεοκλασικά αρχιτεκτονικά στοιχεία ήταν εμφανή σε όλες τις όψεις του κτιρίου, αλλά σε ήπια μορφή. Παραστάδες πλαισίωναν όλα τα ανοίγματα, με χαμηλά εγκάρσια αετώματα. Στενοί εξώστες με σιδεριές πρόβαλαν στις πόρτες του επάνω ορόφου τόσο στην πρόσοψη (βόρεια), όσο και στη νότια πλευρά. Προτεταμένο γείσο και συμπαγές στηθαίο περιέτρεχε τη σκεπή του κτιρίου η οποία ήταν καλυμμένη με κεραμίδια. Στη βόρεια πλευρά της σκεπής υπήρχε σαν επιστέγασμα μικρό, τετράγωνο, κομψό υπερώο με απέραντη θέα τόσο στην πόλη, όσο και στον απέραντο κάμπο μέχρι τον Όλυμπο και τον Κίσσαβο.
Στους ευρύχωρους εσωτερικούς χώρους του επάνω ορόφου η οικογένεια Βελλίδη και κυρίως οι απόγονοί της, φιλοξενούσαν πολύ τακτικά κοσμικές συγκεντρώσεις φίλων και γνωστών, οι οποίες κατά τον δικηγόρο και ιστορικό της σύγχρονης Λάρισας Γιώργο Ζιαζιά, που τον χάσαμε πρόσφατα, άφησαν εποχή. Δυτικά του αρχοντικού αυτού και στην ίδια περίπου οικοδομική γραμμή βρισκόταν η διώροφη κατοικία της οικογένειας Δημητρίου Αλέκου, που τον γνωρίσαμε και σαν εκκλησιαστικό επίτροπο στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Αχιλλίου[5].
Η ζωή του επιβλητικού αυτού αρχοντικού υπήρξε σχετικά σύντομη, σχεδόν 55 χρόνια. Ο καταστρεπτικός σεισμός της 1ης Μαρτίου 1941που ισοπέδωσε όλη τη Λάρισα και οι βομβαρδισμοί των ιταλικών και γερμανικών αεροπλάνων που επακολούθησαν μετά από λίγες ημέρες, επέφερε στο κτίριο ανεπανόρθωτες ζημιές οι οποίες το κατέστησαν ακατοίκητο. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια κατεδαφίσθηκε σχεδόν συγχρόνως με τον ναό του Αγίου Αχιλλίου. Ο χώρος όλης αυτής της περιοχής μαζί και με τα διπλανά κτίρια δεσμεύθηκε, απαλλοτριώθηκε και χρησιμοποιήθηκε μεταπολεμικά για την ανέγερση του σημερινού μεγαλοπρεπούς ναού του Αγίου Αχιλλίου.
Η φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο αποτελεί λεπτομέρεια κάρτας του 1939.Αριστεράδιακρίνουμε μέρος του προπολεμικού ναού του Αγίου Αχιλλίου και δεξιότερα βλέπουμε την περιοχή όπου βρισκόταν το ψηλό τριώροφο αρχοντικό της οικογένειας Βελλίδη. Δυτικά του, στην ίδια περίπου οικοδομική γραμμή μόλις διακρίνεται η κατοικία Αλέκου, δίπλα του μια άλλη διώροφη κατοικία άγνωστου ιδιοκτήτη, μπροστά στην οποία καταλήγει η μεγάλη πέτρινη σκάλα η οποία οδηγούσε από την δεξιά όχθη του Πηνειού στο προαύλιο του μητροπολιτικού ναού.
[1]. Τρανός μαχαλάς ονομαζόταν, από την εποχή της τουρκοκρατίας ακόμα, η περιοχή η οποία απλώνονταν στον λόφο της ακροπόλεως, το γνωστό μας Φρούριο και αποτελούσε κατά το μεγαλύτερο μέρος της χριστιανική συνοικία της Λάρισας
[2]. Αλέξανδρος Γρηγορίου, Το Α΄ Δημοτικό Νεκροταφείο της Λάρισας (1899-1993). Ιστορική διαδρομή. Ταφικά μνημεία. Ο Ιερός Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Το Στρατιωτικό Νεκροταφείο της Λάρισας, Θεσσαλονίκη (2013) σ. 19.
[3]. Εφημερίς Σάλπιγξ, Λάρισα, φύλλο της 11ης Απριλίου 1890.
[4]. Εφημερίς Σάλπιγξ, Λάρισα, φύλλο της 17ης Απριλίου 1890.
[5]. Νικόλαος Παπαθεοδώρου, Αργυρός δίσκος του 1858 στον ιερό ναό του Αγίου Αχιλλίου, εφ. Ελευθερία, φύλλο της 7ης Μαΐου 2014.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
