Κατά τη μέση και ύστερη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (17ος-19ος αιώνας) η Λάρισα είχε ελκύσει την προσοχή πολλών ξένων περιηγητών. Όλοι αυτοί, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα που είχαν και από την προσωπική τους οπτική γωνία που τα παρατηρούσαν, έβλεπαν και περιέγραφαν τα ιστορικά μνημεία της, τα κτίρια που τη διακοσμούσαν, σκηνές του καθημερινού βίου της, ιδιαιτερότητες των φυλών που τη συγκροτούσαν, προτερήματα και ελαττώματα των κατοίκων της. Από τις αφηγήσεις, καταγραμμένες στα οδοιπορικά τους που κυκλοφόρησαν στο διάστημα αυτών των χρόνων, δημιουργήθηκε μια σπουδαία και εκτεταμένη ταξιδιωτική φιλολογία για την πόλη μας, στοιχείο το οποίο αποδεικνύεται πολύτιμο για την ιστορική μελέτη αυτής της περιόδου, καθώς οι ελληνικές ιστορικές πηγές για πολλούς λόγους είναι ελάχιστες και ανεπαρκείς. Επιπλέον πολλοί συνόδευαν τα έντυπα και τα χειρόγραφα οδοιπορικά τους με χαρακτικά κάθε λογής, στα οποία απεικόνιζαν όμορφα τοπία, αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, φιλοτεχνούσαν εντυπωσιακά κτίσματα και κατέγραφαν με την πέννα ή τον χρωστήρα τις καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων της. Το πολύτιμο και ανεκτίμητο αυτό εικαστικό υλικό έρχεται όχι μόνον να συμπληρώσει τις περιγραφές, αλλά και να τις εμπλουτίσει με φως και ζωντάνια.
Ένας από αυτούς τους περιηγητές, ο Αγγλος Christopher Wordsworth (1807-1885), σπουδαίος ερευνητής εμποτισμένος με τις αξίες της κλασικής παιδείας, περιηγήθηκε τον 19ο αιώνα την Ελλάδα. Ήταν σπουδαγμένος στα καλύτερα πανεπιστήμια της χώρας του και ακολούθησε τον ιερατικό κλάδο, όπου έφθασε μέχρι τον βαθμό του επισκόπου. Ένθερμος φιλέλληνας καθώς ήταν και με κύριο εφόδιο τις αρετές του φωτισμένου πνεύματος που διέθετε, περιηγήθηκε τη χώρα μας για να θαυμάσει από κοντά τις ξακουστές αρχαιότητες, για τις οποίες τόσα πολλά είχε διαβάσει από μικρός. Το ταξίδι του έγινε το 1832-1833 και περιόδευσε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, ελεύθερο και τουρκοκρατούμενο. Καρπός όλων αυτών των περιηγήσεών του ήταν εκτός των άλλων και η συγγραφή ενός σπουδαίου οδοιπορικού το οποίο κυκλοφόρησε στο Λονδίνο το 1839.[1]
Στη Θεσσαλία ο Wordsworth βρέθηκε στα τέλη της άνοιξης του 1833 και της αφιέρωσε ένα εκτεταμένο κεφάλαιο με τις εντυπώσεις του, εμπλουτισμένο με άφθονες ξυλογραφίες. Για τη Λάρισα οι αναφορές του είναι λίγες και συντηρητικές. Αναφέρει σχετικά: «Τα τείχη αυτού του τόπου είναι ένας συνδυασμός αρχαιοτήτων και κακόγουστης τουρκικής αρχιτεκτονικής. Απαρτίζονται από κομμάτια παλαιών κιόνων και αρχιτεκτονικών μελών, τα οποία συνενώθηκαν με πρόχειρο τρόπο. Αξίζει να αναφερθούν τα τζαμιά της για τον μεγάλο αριθμό και την επιβλητικότητά τους. Λέγεται ότι υπάρχουν 24, ενώ δεν υπάρχει παρά μόνον ένας χριστιανικός ναός στη Λάρισα.
Ο χαρακτήρας του πληθυσμού ταιριάζει μ’ αυτή την εμφάνιση. Ο ταξιδιώτης που έχει έλθει από άλλα μέρη της Ελλάδος βλέπει για πρώτη φορά πολλές ήρεμες μορφές, ντυμένες με πλούσια ρούχα, να κάθονται ήσυχα μπροστά στις πόρτες τους[2]. Πουθενά αλλού δεν θα συναντήσει κανείς τόσες πολλές μορφές, κάτι σαν φαντάσματα, οι οποίες κινούνται κλεφτά στους δρόμους, μέσα στις μακριές άσπρες φορεσιές τους, που η μοναδική επαφή που έχουν με τον κόσμο γίνεται με την βοήθεια δύο ανοιγμάτων στα λινά τους καλύμματα, στο ύψος των ματιών. Αυτή την εμφάνιση είχαν οι Τουρκάλες στη Λάρισα...
Τα μεταφορικά μέσα τα οποία φαίνονται να πηγαινοέρχονται στις πύλες της πόλεως αποτελούν μια ιδιομορφία της Λάρισας. Τα βαριά κάρα κινούνται αργά πάνω στους συμπαγείς τροχούς τους και είναι η πιο ευχάριστη ανάμνηση του παρελθόντος […] όπως ήταν στην πραγματικότητα κατά την αρχαιότητα.
Συγκρίνοντας τα γυμνά ασβεστολιθικά βουνά, στις πλαγιές των οποίων γενικά βρίσκονται οι πόλεις των άλλων περιοχών της Ελλάδος, με τούτες τις επίπεδες περιοχές που είναι κατάφυτες από πλατάνια και αρδεύονται από άφθονα ποτάμια, αντιλαμβανόμαστε την αιτία γιατί οι κάτοικοι της Θεσσαλίας ξεχώριζαν από εκείνους των άλλων ελληνικών φυλών για τη χλιδή και τον εξευγενισμό τους και ιδιαίτερα το πάθος τους για τον χορό».
Στη συνέχεια ο Wordsworth περιγράφει το παράπονο του μητροπολίτη της Λάρισας[3] και κατ’ επέκταση και όλων των Θεσσαλών, γιατί οι Συνθήκες που υπέγραψαν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις μετά την επανάσταση του 1821, τους κράτησαν έξω από την ελληνική επικράτεια: «Τι έχουμε κάνει; είπε ο αρχιεπίσκοπος Λαρίσης στον συνομιλητή του, κοιτάζοντας προς τα νερά του Πηνειού από ένα παράθυρο του αρχοντικού του. Για ποιο πράγμα είμαστε ένοχοι ώστε να αποκλειστούμε με την τελευταία συνθήκη από τα σύνορα της ελεύθερης Ελλάδος; Δεν έχουμε αγωνισθεί πλάι-πλάι με τους συμπατριώτες μας για την ελευθερία που τώρα μόνον αυτοί απολαμβάνουν; Δεν έχουμε υπομείνει χρόνο με τον χρόνο την άσπλαχνη βία των τωρινών μας κυρίων και δεν έχουμε παλέψει για να αποτινάξουμε τον ζυγό από τον τράχηλό μας; Είμαστε κάτοικοι της αρχαίας Ελλάδος, η κοιτίδα της Ελλάδος, που εξορισθήκαμε από την δική μας χώρα. Ο Όλυμπος είναι αποκλεισμένος και μαζί μ’ αυτόν οι θεοί της Ελλάδος είναι εξορισμένοι από τη χώρα τους με τις δικές σας συνθήκες…
Τα απομεινάρια της αρχαίας πόλεως της Λάρισας είναι εντελώς ασήμαντα. Μερικά τμήματα των τειχών της ελληνιστικής ακροπόλεως έχουν ενσωματωθεί στα κτίρια του τουρκικού παζαριού. Το όνομα της πόλης είναι ακριβώς το ίδιο με το αρχαίο. Στους τοίχους της ελληνικής αρχιεπισκοπής είναι εντοιχισμένες πολλές αρχαίες επιγραφές που αναφέρονται στην απελευθέρωση σκλάβων… Άλλες αρχαίες επιγραφές εντοπίζονται στις επιτύμβιες στήλες, οι οποίες έχουν αποσπασθεί από τους φυσικούς τους χώρους και τώρα είναι τοποθετημένες πάνω από τους τάφους, στα τουρκικά κοιμητήρια της πόλης. Τα νεκροταφεία τα οποία υπάρχουν τώρα, παρουσιάζουν μια παράξενη εμφάνιση και καλύπτουν έναν σημαντικό χώρο. Οι πέτρινοι τάφοι από άσπρο μάρμαρο, που είναι στριμωγμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, καταλήγουν όλοι ψηλά σε ένα λοφίο ή κάλυμμα κεφαλής, που υποδεικνύει τον βαθμό ή το επάγγελμα του προσώπου στον οποίο ανήκει το μνημείο. Ο μπέης, ο καδής, ο μουλάς, ο ιμάμης, ο καθένας έχει το δικό του διακριτικό γνώρισμα…»[4].
Το χαρακτικό που δημοσιεύεται έχει τίτλο Larissa και είναι ένα από τα τρία που περιέχονται στο βιβλίο του Wordsworth. Αποτυπώνει το δυτικό τμήμα της πόλης και η καταγραφή του έγινε από την αριστερή όχθη του Πηνειού, λίγο βορειότερα από το σημερινό Κηποθέατρο. Με την πρώτη ματιά η εικόνα γεμίζει από την ομορφιά και τη χάρη της λίθινης γέφυρας, η οποία συνδέει τις όχθες του. Στα ήρεμα νερά του ποταμού αντανακλούν τα τόξα της και έτσι η ομορφιά διπλασιάζεται. Αριστερά πάνω σε ύψωμα, προέχει η σιλουέτα του τεμένους του Χασάν μπέη. Δεξιά αποτυπώνεται η μονή των Μεβλεβήδων, η οποία φαντάζει λιγότερο επιβλητική απ’ ό,τι στα άλλα χαρακτικά. Πίσω από τη γέφυρα, στο βάθος, διακρίνεται η περιοχή και το τζαμί του Acsaray, ενώ μπροστά ψαράδες μέσα σε τρεις ψαρόβαρκες αλιεύουν στην πλούσια από ψάρια κοίτη του ποταμού. Το χαρακτικό αυτό θεωρείται ότι είναι το δημοφιλέστερο απ' όλες τις απεικονίσεις της Λάρισας που έχουμε από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, καθώς συνδυάζει την ομορφιά και τη γαλήνη του τοπίου με τη ζωντάνια τη καθημερινής ενασχόλησης των κατοίκων της.
-----------------------------------------------
[1]. Greece. Pictorial, Descriptive & Historical by Christopher Wordsworth D. D. London, M.DCCC.XXXIX (=1839). Λόγω της σπουδαιότητάς του ακολούθησαν εν συνεχεία αλλεπάλληλες εκδόσεις του.
[2]. Η συνήθεια αυτή επικρατούσε μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, πριν η οικοδόμηση πολυώροφων κτιρίων κατακλύσει το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης. Τις καλοκαιρινές βραδιές, καθώς τα περισσότερα σπίτια ήταν μονοκατοικίες, είχαν αυλές και οι γείτονες είχαν στενές ανθρώπινες σχέσεις, συγκεντρώνονταν σε παρέες έξω από τα σπίτια τους και συζητούσαν.
[3]. Την περίοδο που επισκέφθηκε τη Λάρισα ο Wordswoth (Μάιος του 1833), μητροπολίτης Λαρίσης ήταν ο Μελέτιος Δ΄(1825-1835). Συνήθως οι επιφανείς ξένοι περιηγητές φιλοξενούνταν από τον μητροπολίτη στο Επισκοπείο.
[4]. Christopher Wordsworth. Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1833. μετ. Σωτήρης Κύρκος, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Κώστας Πάνος, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 30, Λάρισα (1966) σ. 20. Βλέπε και Christopher Wordsworth, Ελλάδα. Μια περιπλάνηση στα τοπία και την ιστορία της, μετ. Π. Δημουλέας, εκδ. Εκάτη, Αθήνα (1995) σελ. 211-214.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
