Με την ευκαιρία της εντόπισης μιας φωτογραφίας η οποία παριστάνει τον πρώτο ναό της Ζωοδόχου Πηγής στη σημερινή συνοικία Αμπελοκήπων[1], θα αναφερθούμε στο σημερινό μας σημείωμα στην ιστορική διαδρομή του ναού αυτού, ο οποίος συμπληρώνει περίπου 140 χρόνια ζωής. Τοπογραφικά βρίσκεται περίπου στο κέντρο της συνοικίας, σε ένα ευρύχωρο οικόπεδο και η αρχή του ανιχνεύεται στα 1876.
Σύμφωνα με την παράδοση που είναι διάχυτη από πολλά χρόνια όχι μόνο στη συνοικία αλλά και σε ολόκληρη την πόλη, το 1876 ο ιδιοκτήτης του χώρου όπου σήμερα υπάρχει ο ναός της Παναγίας θέλησε να κτίσει έναν ταμπαχανέ, δηλ. βυρσοδεψείο. Είναι γνωστό εξ άλλου ότι η περιοχή αυτή διέθετε κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας και άλλα βυρσοδεψεία, γι’ αυτό και πήρε την ονομασία Ταμπάκικα Κατά την εκσκαφή για την κατασκευή των θεμελίων του ταμπαχανέ, οι εργάτες κάποια στιγμή έφθασαν σε σημείο όπου το έδαφος ήταν υγρό και όσο η εκσκαφή προχωρούσε άρχισε να αναβλύζει νερό, μέσα από το οποίο φανερώθηκε ξαφνικά ένα εικόνισμα της Παναγίας[2]. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε και την μαρτυρία του μοναχού Ζωσιμά Εσφιγμενίτη από τον Άγιο Λαυρέντιο του Πηλίου, ο οποίος το 1891 αναφέρει σε δημοσίευμά του στο περιοδικό του Βόλου «Προμηθεύς», του οποίου ήταν ο ίδιος εκδότης, ότι υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων της ανεύρεσης της εικόνας, γιατί φρόντισε να βρεθεί στη Λάρισα όταν άκουσε τις διαδόσεις οι οποίες κυκλοφορούσαν για την ύπαρξή της. Σε κάποιο σημείο μάλιστα αναφέρει ότι: «τη 16η Μαρτίου [1876] διεδόθη ότι η ποθουμένη εικών της Θεοτόκου ανεκαλύφθη παραδόξως πως» και πιο κάτω τονίζει με έμφαση ότι «Ο τοποτηρητής του Μητροπολίτου Λαρίσης[3] άγιος Γαρδικίων κύριος Ιερόθεος έφυγεν επίτηδες εις Τύρναβον και διέταξε τον κλήρον ίνα μηδείς υπάγη εις τας ανασκαφάς ταύτας…»[4].
Στο σημείο όπου ανευρέθηκε η εικόνα της Παναγίας, η οποία παριστάνονταν ως Ζωοδόχος Πηγή, οι πιστοί της συνοικίας έκτισαν το 1877 ένα ταπεινό εκκλησάκι το οποίο, όπως αναφέρει ο Θεόδωρος Παλιούγκας που μελέτησε τον κώδικα του ναού του Αγίου Αχιλλίου (1810-1881), αναφέρεται ως «Παρεκκλήσιον Φανερωμένης» ή ως «Παρεκκλήσιον Ταμβάκικα». Έπειτα από τρία χρόνια (1880), στη θέση του παρεκκλησίου άρχισε η ανοικοδόμηση του γνωστού προπολεμικού ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Μάλιστα ο μητροπολίτης Λαρίσης Νεόφυτος Πετρίδης απηύθυνε στο ποίμνιο της μητροπόλεως παραινετική επιστολή, με την οποία τους προέτρεπε να συμβάλλουν οικονομικά στην ταχύτερη αποπεράτωση του ναού[5]. Όλοι οι πιστοί και κυρίως οι κάτοικοι της συνοικίας ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμα για την ανέγερση όχι μόνον οικονομικά, αλλά και με την προσφορά εθελοντικής εργασίας. Αρωγοί στην προσπάθεια αυτή ήλθαν και οι συντεχνίες των βυρσοδεψών, των σαμαράδων, των τσαρουχάδων και σανδαλοποιών που είχαν τα εργαστήριά τους στη συνοικία. Εν τω μεταξύ ήλθε η στιγμή της απελευθέρωσης της Λάρισας από τους Τούρκους και επειδή αργούσε η ολοκλήρωση του ναού λόγω οικονομικών δυσχερειών, έγινε περιφορά της εικόνας και σε όμορες επισκοπές της μητροπόλεως Λαρίσης (Δημητριάδος, Πλαταμώνος, Γαρδικίου).
Η τελική μορφή του ναού του 1880 αποτυπώνεται στη σπάνια φωτογραφία των αρχών του 20ου αιώνα[6] που δημοσιεύεται στο σημερινό κείμενο. Όπως γίνεται φανερό, επρόκειτο για μια κομψή τρίκλιτη βασιλική με δίκλινη στέγη και η ιδιαιτερότητα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης επικεντρωνόταν στη μορφή της δυτικής πρόσοψης του ναού. Στο κατώτερο τμήμα υπήρχαν τρία τοξωτά ανοίγματα, τα οποία οδηγούσαν στο εσωτερικό προς τα αντίστοιχα κλίτη, ενώ στο ανώτερο τμήμα της, πάνω από την αετωματική απόληξη της δυτικής πλευράς, υψωνόταν το κωδωνοστάσιο σε μια ασυνήθιστη θέση, η οποία ήταν αποτέλεσμα μιας ευφυούς σύλληψης του αρχιτέκτονα. Σε υπόγειο χώρο στη βορειοδυτική γωνία του ναού και στο σημείο όπου ανευρέθηκε η εικόνα, υπήρχε αγίασμα το οποίο διατηρείται και σήμερα.
Ο αρχικός ναός του 1880 διατηρήθηκε ακέραιος μέχρι τον μεγάλο σεισμό του 1941. Τότε κατέρρευσε το κομψό κωδωνοστάσιο και επηρεάσθηκε σημαντικά η ακεραιότητα της τοιχοποιίας. Οι ζημιές στην τοιχοποιία επισκευάσθηκαν σύντομα, ενώ περί το 1950 κατασκευάσθηκε νότια του ναού νέο ψηλό τετραώροφο κωδωνοστάσιο. Ακολούθησαν διάφορες προσθήκες και κατασκευές στα πλάγια του ναού σε τέτοιο σημείο, ώστε εσωτερικά έδινε την εντύπωση πεντάκλιτης βασιλικής. Όλες αυτές οι διορθωτικές παρεμβολές στην χωρητικότητα του ναού κράτησαν μέχρι το 1992. Τη χρονιά αυτή ο λαβωμένος από τον σεισμό ναός κατεδαφίσθηκε και στη θέση του ανοικοδομήθηκε ο σημερινός τεράστιος και περίλαμπρος ναός.
[1]. Για τους περισσότερους Λαρισαίους η εκκλησία αυτή είναι γνωστή σαν Παναγία, τη δε συνοικία αρκετοί εξακολουθούν να την αναφέρουν με την παλιά τουρκική ονομασία Ταμπάκικα.
[2]. Ο παλιός εφημέριος του ναού της Ζωοδόχου Πηγής π. Σκόρδας Ηλίας στο βιβλίο του «Η Ζωοδόχος Πηγή», Λάρισα (2001) σελ. 18-20, καταθέτει τη μαρτυρία της υπέργηρης κόρης του πρώτου νεωκόρου του ναού, η οποία αναφέρει ότι κατά την περίοδο εκείνη (1875-76), εμφανίσθηκε σε κάποια μοναχή ονόματι Θεοφανία «κατ’ όναρ» η Θεοτόκος, η οποία της υπέδειξε ότι στον πυθμένα γειτονικού πηγαδιού βρισκόταν επί χρόνια θαμμένη η εικόνα της. Έπειτα από πολλές προσπάθειες έγινε πιστευτή η διήγηση της μοναχής και τελικά με εντατικές εργασίες κατορθώθηκε να ανευρεθεί η εικόνα. Το γεγονός θεωρήθηκε ως θαύμα και οι πιστοί της συνοικίας έκτισαν ακριβώς στη θέση αυτή ένα μικρό εικονοστάσι αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή.
[3]. Μητροπολίτης Λαρίσης ήταν τότε ο Νεόφυτος, ο οποίος μόλις είχε μετατεθεί στη Λάρισα (7 Αυγούστου 1875) από την μητρόπολη Σερρών. Φαίνεται ότι μέχρι τον Μάρτιο του 1876 που αναφέρει ο μοναχός Ζωσιμάς ότι βρέθηκε η εικόνα, ο Νεόφυτος δεν είχε ενθρονισθεί, γι’ αυτό και ήταν τοποτηρητής ο επίσκοπος Γαρδικίου Ιερόθεος.
[4]. μοναχός Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης, Περί του νομού Λαρίσης, περ. «Προμηθεύς», έτος Γ΄, τεύχ. ΛΕ΄, Βόλος (1891) σελ. 280-281. Το δημοσίευμα αυτό του Ζωσιμά, που εκτός από αυτόπτης μάρτυρας ήταν και μοναχός, δηλαδή άνθρωπος της εκκλησίας, αφήνει πολλά υπονοούμενα, τα οποία όμως δεν επιβεβαιώθηκαν στη συνέχεια από τα γεγονότα.
[5]. Την επιστολή αυτή μας διέσωσε ο ιστορικός της Λάρισας Επαμεινώνδας Φαρμακίδης στο βιβλίο του, Η Λάρισα. Από των Μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 261. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, την επιστολή αυτή την εντόπισε στους συμβολαιογράφους της Λάρισας Παναγιώτη Σκαμβούγερα και Αγαθάγγελο Ιωαννίδη. Για τούς τελευταίους πρέπει να προσθέσουμε ότι ήταν από τους πρώτους συμβολαιογράφους της ελεύθερης Λάρισας και ότι ο μεν Σκαμβούγερας ήταν πεθερός του δικηγόρου και επί σειρά ετών προέδρου του Δικηγορικού Συλλόγου Τάκη Ιατρού, ο δε Ιωαννίδης ήταν παππούς του αλευροβιομήχανου Άγγελου Παππά.
[6]. Μία ανάλογη αποτύπωση της βορειοδυτικής πλευράς του ναού της Ζωοδόχου Πηγής έχουμε και σε ένα χαρακτικό του 1940 που ζωγράφισε ο Αγήνορας Αστεριάδης και το οποίο δημοσιεύεται στο βιβλίο του: Λάρισα. Τέσσερες ακουαρέλλες και τριάντα τρία σχέδια. Πρόλογος Κίτσου Μακρή, Αθήνα (1978) σχέδιο αρ. 6.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
