Πολλοί από τους νεότερους Λαρισαίους πιθανόν να μην έχουν ακούσει τίποτε για την περιοχή Φάληρο της Λάρισας και στη σημερινή τοπογραφία της πόλης ο όρος αυτός δεν αναφέρεται καθόλου. Όμως κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας νοτιοδυτικά της πόλης υπήρχαν εκτάσεις με περιβόλια, στα οποία χριστιανικές οικογένειες καλλιεργούσαν λαχανικά και φρούτα σε μικρές ποσότητες, τα οποία προωθούσαν στην αγορά της Λάρισας. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας οι μπαχτσέδες αυτοί διατηρήθηκαν και μάλιστα λέγεται ότι ένας Αθηναίος που ήρθε στη Λάρισα το 1881 άνοιξε στο τέλος της οδού Ηπείρου κοντά στους λαχανόκηπους κάποιο εξοχικό κέντρο στο οποίο έδωσε τον τίτλο «Φάληρο». Από την ονομασία αυτή του εξοχικού κέντρου πιστεύεται ότι πήρε το όνομά της και η συνοικία.
Τον χώρο της συνοικίας του Φαλήρου μπορούμε να τον οριοθετήσουμε περίπου μεταξύ των σημερινών οδών Κουμουνδούρου, Καραθάνου, Ηρώων Πολυτεχνείου και Ανθίμου Γαζή. Αρχικά κατοικίες στην συνοικία αυτή δεν υπήρχαν παρά αραιές και μόνον όταν το 1884 κατασκευάσθηκαν οι στρατώνες της Λάρισας, χωρητικότητας 10.000 ατόμων περίπου, άρχισαν σιγά-σιγά να κτίζονται κατοικίες, τις οποίες ενοικίαζαν συνήθως οικογένειες στρατιωτικών. Σε χειρόγραφο στρατιωτικού που έζησε εδώ πριν και μετά τον "ατυχή" ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 διαβάζουμε: «Είχαμε νοικιασμένο σπίτι στη συνοικία Φάληρο, γιατί ο πατέρας μου ήταν υπαξιωματικός του Ιππικού και ήθελε να βρίσκεται κοντά στους στρατώνες»[1].
Κάποιος ιδιοκτήτης του κέντρου "Φάληρο" σε μια καταχώρησή του στην εφημερίδα «Σάλπιγξ» της Λάρισας, καλούσε τους Λαρισαίους να «εκδράμουν» στο κέντρο του, όπου θα έχουν την ευχαρίστηση να γευθούν φρέσκα αγγουράκια κατ’ ευθείαν από το περιβόλι και γνήσιο τσίπουρο Τυρνάβου. Ο όρος «εκδράμω» στην προκειμένη περίπτωση δεν απέχει από την πραγματικότητα, καθώς την περίοδο εκείνη η Λάρισα έφθανε νότια μέχρι την εκκλησία του Αγίου Νικολάου και δυτικά μέχρι το σημερινό κεντρικό κτίριο της Περιφέρειας Θεσσαλίας επί της Παπαναστασίου και η προσέγγιση στο κέντρο Φάληρο αποτελούσε μια μικρή εκδρομική περιπέτεια. Ανάμεσα στη συνοικία Φάληρο και την πόλη μεσολαβούσε ένας αδιαμόρφωτος και ανώμαλος τόπος, που σήμερα τον καλύπτουν το Δημοτικό Θέατρο του ΟΥΗΛ, το Δ’ Δημοτικό Σχολείο, τα Γυμνάσια και η συνοικία του Αγ. Νικολάου. Όλος αυτός ο απέραντος χώρος ήταν τότε γεμάτος με άγρια χόρτα και ανάμεσά τους υπήρχαν μικρά μονοπάτια, τα οποία τις νύκτες μόνο με λάμπες μπορούσε κανείς να διασχίσει.
Επίσης ο Γιώργος Ζιαζιάς διέσωσε την παρακάτω ενδιαφέρουσα διαφήμιση του κέντρου "Φάληρο", δημοσιευμένη στις 11 Ιουνίου 1911: "Ο μικροσκοπικός Αναστάσιος Πράσας, επί έτη εργασθείς εις διάφορα της πόλεώς μας καφενεία, ίδρυσεν από χθες νέον Καφενείον το "Φάληρον", κείμενον κατά την ομώνυμον συνοικίαν και εις το τέλος της οδού Ηπείρου (στρατώνος)[2]".
Αρχικά το κέντρο "Φάληρο" ήταν θερινό. Λειτουργούσε 6-7 μήνες τον χρόνο και φαίνεται ότι ο κόσμος το προτιμούσε ειδικά τις Κυριακές και τα βραδάκια, επειδή είχε και ωραία δροσιά[3]. Αργότερα, επειδή βρισκόταν κοντά στο στρατόπεδο, εξυπηρετούσε τους αξιωματικούς και τους οπλίτες όλο τον χρόνο. Το κέντρο διατηρήθηκε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930.
Ο χώρος της συνοικίας Φάληρο περιχαρακωνόταν δυτικά από την τάφρο του Κουρουλντού[4]. Πέρα από την τάφρο υπήρχε δυτικά ο Αρναούτ μαχαλάς και αργότερα, μετά το ξερίζωμα του Ελληνισμού από την Ανατολική Ρωμυλία, δημιουργήθηκε νοτιοδυτικά η συνοικία της Φιλιππουπόλεως.
Στον πρόλογο του βιβλίου «Επιστολαί διαφόρων», τις οποίες συγκέντρωσε το 1823 ο δικός μας Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος αναφέρεται ότι στη συνοικία του Φαλήρου κατοικούσαν από τον καιρό της τουρκοκρατίας ακόμα αρκετοί Τσερκέζοι (Κιρκάσιοι)[5]. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881 οι περισσότεροι απ' αυτούς εγκατέλειψαν τη Λάρισα
Η γειτνίαση της συνοικίας με τους στρατώνες αρχικά του Ιππικού και εν συνεχεία και του Πεζικού, ευνόησε την ανάπτυξή της και η Λάρισα γρήγορα επεκτάθηκε μέχρι τα στρατόπεδα. Ο κενός χώρος καλύφθηκε σταδιακά με διάφορα κτήρια και κατοικίες. Πρώτα δημιουργήθηκαν οι εγκαταστάσεις της γαλλικής εταιρείας «Όμνιουμ Λυοναί», η οποία ηλεκτροδοτούσε την πόλη. Στη θέση αυτή από το 1927-28 άρχισε να οικοδομείται το κτήριο του ΟΥΗΛ και δίπλα τα δημοτικά λουτρά. Περί το 1930, επί υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου, κατασκευάσθηκαν νοτιότερα το Δ΄ Δημοτικό Σχολείο και το Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων. Το 1905 ο Μουσικός και Γυμναστικός Σύλλογος δημιούργησε Γυμναστήριο, το οποίο όταν κατασκευάσθηκε το κτήριο του Α΄ Γυμνασίου μετατράπηκε σε σχολικό. Σήμερα στη θέση του Γυμναστηρίου στεγάζονται διάφορα δημόσια εκπαιδευτήρια. Στη συνέχεια μια έκτασή της συνοικίας περιτοίχισε ο Δήμος για να εγκαταστήσει το αμαξοστάσιο και δίπλα οικοδομήθηκε το αρχοντικό του Σταματάκη, ένα επιβλητικό κτίριο με ιδιόρρυθμο αρχιτεκτονικό ρυθμό εν είδει πύργου, το οποίο οι περισσότεροι παλαιοί συμπολίτες μας το γνωρίζουν από τον κατοπινό κάτοχό του τον Λεωνίδα Μπέρτολη, ο οποίος διατηρούσε ατμοκαθαριστήριο και βαφείο στη γωνία των σημερινών οδών Κούμα και Ασκληπιού. Τα νέα σπίτια που χτίζονταν τότε τα ενοικίαζαν στρατιωτικοί, γι' αυτό και στην περιοχή αυτή άνοιξαν συγχρόνως και πολλά στρατιωτικά ραφεία, τα οποία εξασφάλιζαν την πελατεία τους από τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες των γειτονικών στρατώνων.
Η σημερινή φωτογραφία απεικονίζει το αρχοντικό του Λεωνίδα Μπέρτολη. Βρισκόταν επί της οδού Ηπείρου, αμέσως μετά το Γυμναστήριο και το δημοτικό αμαξοστάσιο και περιβαλλόταν από τεράστια και πλούσια δενδροφυτευμένη αυλή. Εντυπωσίαζε όλους η μορφή του, αλλά για τον αρχιτέκτονα και τον πρώτο ιδιοκτήτη του ελάχιστα γνωρίζουμε[6]. Το αρχοντικό αυτό επέζησε από τις κακουχίες της κατοχής ίσως λόγω της καλής κατασκευής του, αλλά μεταπολεμικά είχε και αυτό την τύχη όλων των παλαιών σπιτιών της Λάρισας, την αντιπαροχή, για να κτισθεί πολυώροφη οικοδομή.
-----------------------------------------------------
[1]. Μαρτυρία του ιατρού Γιάννη Αντωνιάδη, του οποίου ο πατέρας Αντώνιος Αντωνιάδης ήταν επιλοχίας τότε του Ιππικού. Η μαρτυρία αυτή είναι δημοσιευμένη στην εισαγωγή του βιβλίου «Επιστολαί διαφόρων, αντιγραφείσαι παρ’ εμού του Ιωάννου Οικονόμου Λαρισσαίου, 1823, Ιουλίου 25, Λάρισσα». Ο χειρόγραφος αυτός κώδικας, σύμφωνα με τον Γιάννη Αντωνιάδη, ήταν παραπεταμένος και διασώθηκε από τον πατέρα του.
[2]. Βλέπε: Ζιαζιάς Γεώργιος, Φάληρον. Η συνοικία που χάθηκε, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 16ης Μαΐου 2009. Από την διαφήμιση αυτή αφήνεται να εννοηθεί ότι το εξοχικό κέντρο "Φάληρο" μετατράπηκε το 1911 σε καφενείο.
[3]. Επειδή η περιοχή αυτή εμφανίζει ακόμα και σήμερα μια μικρή εδαφική έξαρση και επιπλέον ήταν πλημμυρισμένη από πράσινο, τις βραδινές ώρες του καλοκαιριού, όταν η Λάρισα «φλεγόταν», είχε δροσιά και πολλοί προτιμούσαν την επίσκεψή τους στο κέντρο. Ο Μιχαήλ Σάπκας το καλοκαίρι του 1906, γράφει στην μνηστή του Ιουλία Λογιωτάτου η οποία παραθέριζε στο Τσάγεζι (Στόμιο): «…επήγα εις το Φάληρον με τον κ. Αρ. Μπέμπον και Σ. Ματρώζον και εκαθήσαμεν μέχρι της 2ας μετά το μεσονύκτιον».
[4]. Το ρέμα Κουρουλντού (Ξερόλακκος, Ξεριάς) βρισκόταν στη θέση που καταλαμβάνει σήμερα η οδός Καραθάνου και διατηρήθηκε μέχρι το 1937. Την περίοδο εκείνη μετατράπηκε σε κλειστό αγωγό ομβρίων υδάτων, μια ανακουφιστική κατασκευή για να διοχετεύονται τα νερά της βροχής στον Πηνειό και την αποφυγή μεγάλων πλημμυρών. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τομ. Α΄, Κατερίνη, (2002)2 σ. 113.
[5]. Οι Τσερκέζοι, ή κατά την ελληνική εκδοχή Κιρκάσιοι, ήταν λαός με μακρά ιστορική παρουσία στην ανατολική ενδοχώρα κοντά στον Εύξεινο Πόντο. Το 1864 διάφορες πολιτικές καταστάσεις τους οδήγησαν σε μαζική φυγή. Το μεγαλύτερο μέρος του τσερκέζικου πληθυσμού, περίπου 500.000 άτομα, εγκαταστάθηκε στην οθωμανική επικράτεια, κυρίως στην Ανατολία αλλά και στα Βαλκάνια που ήταν τότε τουρκοκρατούμενα.
[6]. Το πυργόσπιτο κτίσθηκε από κάποιον πλούσιο Λαρισαίο ονόματι Σταματάκη, την κόρη του οποίου Έλενα νυμφεύθηκε ο Λεωνίδας Μπέρτολης, και έτσι κληρονόμησε την κατοικία που πήρε τελικά το όνομά του.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
