* Kώστας Σπανός, ιστοριοδίφης
Ο 14ος αιώνας υπήρξε πολύ κρίσιμος για τη Θεσσαλία και ιδιαίτερα για το ανατολικό τμήμα της. Η σύντομη διακυβέρνηση του Ιωάννη Β΄ Αγγέλου, ηγεμόνα της Θεσσαλίας, δεν είχε τις δυνατότητες να αντιμετωπίσει τους Καταλανούς, οι οποίοι εγκατεστημένοι στις πλαγιές του Ολύμπου, την περίοδο 1306-1309 λεηλατούσαν τους οικισμούς της περιοχής με αποτέλεσμα οι κάτοικοί τους να την εγκαταλείψουν. Ακόμα και οι Λαρισαίοι, η πόλη των οποίων ήταν σε σχετική απόσταση από τα Τέμπη και διέθετε κάποια υποτυπώδη ασφάλεια, εγκατέλειψαν τις οικίες τους και κατέφυγαν στη δυτική θεσσαλική πεδιάδα και στα γύρω βουνά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο μητροπολίτης της Λάρισας να την εγκαταλείψει το 1318 και να εγκατασταθεί για 4 αιώνες στα Τρίκαλα.
Η κάθοδος των Αλβανών και των Σέρβων μέχρι το τέλος, περίπου, του 14ου αιώνα, χειροτέρεψαν την κατάσταση στην περιοχή, καθώς οι μεγάλοι γαιοκτήμονες της πεδιάδας δεν έβλεπαν πέρα από το ατομικό συμφέρον τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρξει καμία αντίσταση εναντίον του Εβρενός μπέη, του πρώτου Οθωμανού εισβολέα στη Θεσσαλία, το 1386/1387. Το έτος αυτό οι Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν στη Λάρισα και γι’ αυτό ακολούθησε ένα νέο κύμα φυγής.
Επικεφαλής της πρώτης διείσδυσης των Οθωμανών ήταν ο Εβρενός, το όνομα του οποίου μας θυμίζουν η γέφυρα του Βρενόζι και η συνοικία Εβρενός των Δελερίων του Τυρνάβου. Στο πλαίσιο του τιμαριωτικού συστήματος των Οθωμανών δόθηκαν στον Εβρενός ως περιουσία εδάφη τα οποία κατέκτησε και μεταξύ αυτών και τα εδάφη της βορειοανατολικής Θεσσαλίας την οποία κατέκτησε αμαχητί. Στα εδάφη, λοιπόν, αυτά προσκάλεσε από την Ανατολία συγγενείς, τους δούλους και τους ανθρώπους τους και φρόντισε να τους διανεμηθούν τιμάρια. Κατά το έτος του θανάτου του (1417) αρκετές πόλεις, τις οποίες είχαν εποικίσει όσοι είχαν έρθει μαζί του, είχαν γίνει σημαντικές. Μεταξύ τους πρώτες έρχονται η Λάρισα, τα Τρίκαλα και το Φανάρι.
Ο δεύτερος θεωρούμενος ως κατακτητής της Θεσσαλίας είναι ο σταβλάρχης του Εβρενός Τουραχάν μπέης, ηγέτης τουρκομανικών ομάδων από τη Δυτική Ανατολία και την περιοχή της Θράκης. Μετά την κατάκτηση της Θεσσαλίας ο Τουραχάν μετέφερε στην περιοχή πρόσφυγες από την Ανατολία, με σκοπό να μην μείνουν κενές μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και με απώτερο στόχο την αλλοίωση της σύνθεσης του ήδη αραιωμένου πληθυσμού της περιοχής. Μεταφορά προσφύγων από την Ανατολία στη Θεσσαλία έγινε πριν από τη μάχη της Άγκυρας, το τελευταίο τέταρτο του 14ου αι. Η εποικιστική αυτή κίνηση πραγματοποιήθηκε στο όνομα κυρίως του Εβρενός. Μετά τη μάχη της Άγκυρας το 1402, στην ενδιάμεση περίοδο με την επιστροφή της Θεσσαλονίκης στους Βυζαντινούς, φάνηκε μία στασιμότητα στην οθωμανική εποίκιση η οποία είχε πραγματοποιηθεί στη Θεσσαλία. Η δεύτερη οθωμανική εγκατάσταση στη Θεσσαλία πραγματοποιήθηκε την περίοδο του Μουράτ Β΄, κυρίως μεταξύ των ετών 1423-1455. Πρωτοπόρος αυτής της κίνησης εποικισμού υπήρξε ο Τουραχάν, ο οποίος, με την οθωμανική εγκατάσταση στην περιοχή κατέστησε μόνιμη την κυριαρχία των Οθωμανών στη Θεσσαλία.
Τους αποίκους από την Ανατολία, χωρίς να γνωρίζουν τον ακριβή τόπο της καταγωγής τους, οι Θεσσαλοί τους ονόμασαν Κονιάρους. Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν Γιουρούκοι, δηλαδή νομάδες κτηνοτρόφοι. Αυτοί, για την εξασφάλιση των κοπαδιών τους επέλεξαν τόπους ωραίους και κατάλληλους για χειμαδιό, οι οποίοι να ήταν κοντά στα βουνά για να εξασφαλίζουν και τους θερινούς βοσκότοπους. Ο Ιωάννης Οικονόμου Λογιώτατος, ο Λαρισαίος, στην Ιστορική Τοπογραφία της Θεσσαλίας του 1815, έγραψε ότι «εις ταις νοτιοδυτικαίς ποδιαίς του Κισσάβου και εις τα δεξιά της Σαλαμπριάς ευρίσκονται όλον τουρκοχώρια εις τοποθεσίαν στολισμένην με όλαις ταις χάριτες, με όσες είναι και του Ελύμπου».
Εάν κοιτάξουμε στον χάρτη της Θεσσαλίας ή φέρουμε στον νου μας την εικόνα της γύρω περιοχής, θα διαπιστώσουμε πως όλα τα κονιαροχώρια στην ευρύτερη περιοχή των Τεμπών ιδρύθηκαν με αυτές τις προοπτικές: χειμαδιό για τα κοπάδια και άμεση επαφή με τους θερινούς βοσκότοπους. Οι θερινοί βοσκότοποι ήταν το κύριο μέλημά τους και είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των Γιουρούκων του Κεσερλίου (Συκουρίου) οι οποίοι είχαν αποδυθεί σε έναν σκληρό δικαστικό αγώνα με τους κατοίκους της Σπηλιάς για τα λιβάδια της Όσσας, αγώνας ο οποίος διήρκησε 3 περίπου αιώνες.
Ας δούμε τα συγκεκριμένα παραδείγματα για του λόγου το ασφαλές, αρχίζοντας από την περιοχή του Τυρνάβου και καταλήγοντας στην περιοχή του Συκουρίου. Όλα τα κονιαροχώρια είναι κτισμένα στις παρυφές του Ολύμπου και της Όσσας: το Καρατζογλάν-Καρατζιόλι (Αργυροπούλι), Δελέρια, Μουσαλάρ (Ροδιά), Καζακλάρ (Αμπελώνα), Τσαϊρλί (Βρυότοπος), Τατάρ (Φαλάνη), Ντερελί (Γόννοι), Καραντεμιρλέρ (διαλυμένο), Ραγκτούν- Ρουτζιούν (διαλυμένο), Μπαλαμούτ (Ιτέα), Χατζή Ομπασί-Χατζιόμπασι (Ευαγγελισμός), Μουρλάρ (διαλυμένο), Κεσερλί (Συκούριο) και Χισαρλί Ορντί- Ασαρλίκ (Όσσα).
Όπως ανέφερε το 1830 ο καϊμακάμης (έπαρχος) του Τυρνάβου στον Άγγλο περιηγητή Έρκαρτ, ο Μουράτ Β΄ με τον Τουραχάν, το 1423, μετέφερε και εγκατέστησε στην περιοχή 5.000 -6.000 «φίλεργους και εμπειροπόλεμους χωρικούς», οι οποίοι ίδρυσαν τους προαναφερόμενους οικισμούς. Οι οικισμοί αυτοί ήταν ταυτόχρονα και στρατιωτικές αποικίες, [ΙΕΕ, 10, 69], όπως το δείχνουν και τα τοπωνύμια Χατζή Ομπασί και Χισαρλί Ορντί, οι άνδρες των οποίων ήταν έτοιμοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις εκστρατείες τις οποίες θα διοργάνωνε ο Τουραχάν.
Μολονότι στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι οι οικισμοί στις παρυφές του Ολύμπου ιδρύθηκαν από τους Γιουρούκους τους οποίους έφερε εδώ ο Τουραχάν, τα απογραφικά δεδομένα δεν το επιβεβαιώνουν. Αξιοποιώντας τα δεδομένα αυτά, θα επιχειρήσω να προσδιορίσω, κατά προσέγγιση, τον χρόνο ίδρυσης των οικισμών της περιοχής μας. Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι στην πρώτη σωζόμενη απογραφή των Οθωμανών του έτους 1454/1455, εκτός από τα Διαβατά, στην έξοδο της Κοιλάδας των Τεμπών, οι προαναφερόμενοι οικισμοί δεν συμπεριλαμβάνονται, εν αντιθέσει με τους οικισμούς οι οποίοι ιδρύθηκαν από Γιουρούκους, επίσης, κατά μήκος του σημερινού δρόμου Λάρισας-Βόλου, πριν από τον θάνατο του Τουραχάν. Αυτοί, επομένως, είναι οι οικισμοί που ιδρύθηκαν στις μέρες του Τουραχάν και με δική του πρωτοβουλία.
Στη δεύτερη σωζόμενη απογραφή των Οθωμανών, του 1485, αναφέρεται μόνο ένας νέος οικισμός στην ευρύτερη περιοχή των Τεμπών, η Ραψάνη, οπότε αποκλείεται βασίμως να σημειώθηκε η μεταφορά των Γιουρούκων και το έτος 1485 και υποχρεωτικά πρέπει να ανατρέξουμε στον 16ο αιώνα, οπότε η μεταφορά τους δεν έγινε από τον Τουραχάν, καθώς αυτός είχε αποβιώσει το έτος 1456. Η Ραψάνη, το 1485, ήταν ένας μικρός οικισμός με 43 οικογένειες, υπαγόμενος στο ζιαμέτι του Πλαταμώνα, δηλαδή σε μία ευρύτερη περιοχή οικονομικού ενδιαφέροντος, μεγαλύτερη από το τιμάριο, τα έσοδα της οποίας κυμαίνονταν από 10.000 έως 99.999 άσπρα. Τα Διαβατά αναφέρονται και σε αυτήν την απογραφή, με την πληροφορία ότι το δερβένι των Τεμπών το φύλαγαν 28 άγαμοι κάτοικοι του οικισμού.
Στον χάρτη του Ολλανδού οθωμανολόγου Κiel, του έ-τους 1570 σημειώνονται οι προαναφερόμενοι οικισμοί, γεγονός το οποίο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είχαν ιδρυθεί γύρω στα μέσα αυτού του αιώνα. Καθώς οι οικισμοί κατοικούνταν αποκλειστικά από Οθωμανούς, οι μοναχοί που περιηγούνταν τον θεσσαλικό χώρο για ζητεία, δεν τους περιλάμβαναν στα δρομολόγιά τους. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το Καζακλάρ (Αμπελώνας), στο οποίο το 1613 κατοικούσαν και Έλληνες και μάλιστα ο αριθμός των οικογενειών τους ήταν τέτοιος ώστε είχαν και τον εφημέριό τους.
Με βάση τη μορφή του τοπωνυμίου, πολλοί οικισμοί οφείλουν το όνομά τους στον αρχηγό μιας οικογένειας Γιουρούκων. Καρατζά Ογλάν: του γιου του Καρατζά. Ντελιλέρ: της οικογένειας των Ντελήδων, των ανυπότακτων. Καζακλάρ: των Καζάκων. Μουσαλάρ: της οικογένειας των Μουσά. Τατάρ: του τάταρου, δηλαδή του διακινητή της κρατικής αλληλογραφίας. Καραντεμιρλέρ: της οικογένειας των Καραντεμίρ.
Το καθεστώς αυτών των οικισμών διαφέρει από το καθεστώς των άλλων οικισμών του ευρύτερου θεσσαλικού χώρου. Ο Τουραχάν παραχώρησε στους αξιωματικούς του έναν ή και περισσότερους οικισμούς ως τιμάρια, από τα οποία εισέπρατταν τους φόρους επί της παραγωγής, χωρίς να έχουν δικαίωμα ιδιοκτησίας ή μεταβίβασης του τιμαρίου, με την υποχρέωση να είναι πάντα έτοιμοι να τον στηρίξουν σε κάθε πολεμική επιχείρηση.
To καθεστώς ίσχυε και για τον οικισμό Διαβατά, στην έξοδο της Κοιλάδας των Τεμπών, στην περιοχή του Πυργετού, με μία όμως εξαίρεση: από τους 141 οικογενειάρχες του έτους 1455 οι 40 δεν απέδιδαν κανέναν φόρο στον τιμαριούχο τους, ως ανταμοιβή για την φύλαξη του δερβενίου, δηλαδή της διάβασης, ώστε να είναι ανοιχτός ο δρόμος στους διακινητές των εμπορευμάτων. Πρόκειται για ένα προνόμιο το οποίο συνέβαλε αφενός στην ελεύθερη διακίνηση προϊόντων και ανθρώπων και αφετέρου στη βελτίωση της οικονομικής θέσης των κατοίκων γύρω από τα δερβένια- περάσματα. Όπως προανέφερα, το 1485, το δερβένι των Τεμπών το φύλαγαν 28 άγαμοι κάτοικοι του οικισμού Διαβατά. Η μείωση του αριθμού των φυλάκων του δερβενίου, από 40 σε 28 σημαίνει πως οι Οθωμανοί είχαν επιβάλει, οριστικά πια, την pax Ottomanica και οι κίνδυνοι από τη δράση των ληστών είχαν περιοριστεί σημαντικά.
www.thessaliko.gr
