Οι δέκα τόμοι του έργου περιέχουν εντυπώσεις από ταξίδια που έκανε ο Burton Holmes, Αμερικανός καθηγητής, σε διάφορες χώρες του πλανήτη. Ο τρίτος τόμος αναφέρεται στην Ελλάδα, την οποία είχε επισκεφθεί ο συγγραφέας μαζί με τη γυναίκα του και ένα άλλο φιλικό τους ζευγάρι, με την ευκαιρία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας του 1896. Κατά την πολυήμερη παραμονή τους στη χώρα μας δεν αρκέσθηκαν μόνο να παρακολουθήσουν τις αθλητικές εκδηλώσεις των Αγώνων, αλλά προγραμμάτισαν και ταξίδια στην ελληνική ενδοχώρα, η οποία έφθανε τότε μέχρι τη Μελούνα. Το τρίτο κεφάλαιο του τόμου αυτού έχει τον τίτλο The Wonders of Thessaly (απλοϊκά θα το μεταφράζαμε "Τα θαυμάσια της Θεσσαλίας" και σ’ αυτό περιγράφεται το ταξίδι τους στη Θεσσαλία. Αρχίζει από τον Βόλο, συνεχίζεται προς τη Λάρισα, παρακάμπτεται προς τα Τέμπη και καταλήγει στα Μετέωρα. Το κείμενο για τη Θεσσαλία καταλαμβάνει τις σελίδες 225-336 του βιβλίου και περιέχει πληθώρα φωτογραφιών (101 συνολικά), οι οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον, γιατί γνωρίζουμε ότι η φωτογραφική τέχνη την εποχή εκείνη βρισκόταν ακόμα στα νηπιακά της βήματα και φωτογραφικές απόψεις της Θεσσαλίας από τα τέλη του 19ου αιώνα υπάρχουν σήμερα ελάχιστες.
Στο σημερινό μας σημείωμα θα παρουσιασθούν οι εντυπώσεις που κατέγραψε ο Burton Holmes μόνον για τη Λάρισα. Το ταξίδι της ομάδας των αμερικανών έγινε τον Απρίλιο του 1896, αμέσως μετά τη λήξη των Ολυμπιακών Αγώνων, οι οποίοι ως γνωστόν είχαν αρχίσει στις 25 Μαρτίου με το παλιό ημερολόγιο. Ξεκίνησαν από τον Πειραιά με πλοίο, παρέκαμψαν το Σούνιο, ανέβηκαν τον Ευβοϊκό Κόλπο, πέρασαν το Στενό του Ευρίπου, κατευθύνθηκαν προς τον Μαλιακό Κόλπο και κατέληξαν, μέσω του Παγασητικού Κόλπου, στο Βόλο. Εκεί, έπειτα από ολιγόωρη παραμονή, επιβιβάσθηκαν στα βαγόνια πρώτης θέσης του θεσσαλικού σιδηροδρόμου, ο οποίος βρισκόταν στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του και κατευθύνθηκαν προς τη Λάρισα. Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη και τη γραφή του Burton Holmes:
« Έναν-έναν φθάναμε στους καταθλιπτικούς σταθμούς του τρένου, κοντοστεκόμασταν για λίγο και μετά τους αφήναμε πίσω μας. Έτσι αβίαστα φθάσαμε στον προορισμό μας, τη Λάρισα, η οποία απέχει από τον Βόλο 37 μίλια. Ο πρώτος μας περίπατος στη Λάρισα μας έδωσε να καταλάβουμε ότι σπάνια βλέπανε ξένους στην πρωτεύουσα της Θεσσαλίας. Παντού όπου πηγαίναμε μας ακολουθούσε ένα πλήθος ανθρώπων με το στόμα ανοικτό. Όταν για λίγο κοντοστεκόμασταν μπροστά σε καταστήματα ή καθόμασταν σε κάποιο καφενείο, η κυκλοφορία διακοπτόταν. Όλοι σταματούσαν για να μας ρίξουν μια ματιά, να σχολιάσουν την εμφάνισή μας και να συζητήσουν για την πιθανή αιτία της επίσκεψής μας στην πόλη. Ειλικρινά πιστεύω ότι κατά τη διάρκεια της σύντομης παραμονής μας στη Λάρισα, καθένας από τους δεκατέσσερις χιλιάδες κατοίκους της, μας έριξε μια παρατεταμένη και επίμονη ματιά. Οι κυρίες της παρέας μας υπήρξαν τα κύρια πρόσωπα της δημόσιας περιέργειας, επειδή στη Λάρισα σπάνια έβλεπες τις γυναίκες της πόλης να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόμους της. Μέχρι το 1881 η Λάρισα ήταν τουρκική πόλη, γι’ αυτό και η ζωή των Ελλήνων κατοίκων της είναι ακόμα επηρεασμένη από τις μουσουλμανικές συνήθειες και παραδόσεις.
Αν και η Λάρισα είναι η πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, μοιάζει πάρα πολύ σαν επαρχιακή πόλη. Μια λαοθάλασσα από ηλίθια και καθόλου διακριτικά πρόσωπα, χαιρετούν τους ξένους συνεχώς. Οι ρακένδυτοι, απερίγραπτοι, άπλυτοι και ακάθαρτοι πολίτες, δεν είναι καν γραφικοί. Είναι αποκρουστικά άθλιοι, αδαείς και βρώμικοι. Ο ταξιδιώτης δεν μπορεί καν να διανοηθεί την ύπαρξη ανώτερης κοινωνικής τάξης στην πόλη αυτή. Η ευημερία χάθηκε την ημέρα που η Θεσσαλία πέρασε στα χέρια των Ελλήνων, κατά το 1881, με τη συνθήκη του Βερολίνου. Οι εύποροι Τούρκοι έφυγαν, με όλες τις αποσκευές και τα υπάρχοντά τους, από αυτούς τους δρόμους. Από τα είκοσι επτά τζαμιά της Λάρισας, αν εξαιρέσει κανείς τέσσερα, τα υπόλοιπα βρίσκονται υπό κατάρρευση. Είκοσι τρεις εγκαταλειμμένοι μιναρέδες υψώνουν τις λεπτές, χαριτωμένες φιγούρες τους, πάνω από τα είκοσι τρία ερημωμένα τζαμιά.
Η κατάληψη της Θεσσαλίας από τις χριστιανικές δυνάμεις, αποτέλεσε την αρχή για την μεγάλη έξοδο των μωαμεθανών. Αυτό αποδεκάτισε σχεδόν την περιοχή και για ένα χρονικό διάστημα κάθε πρόοδος σταμάτησε, αφού οι Έλληνες αργούσαν να έλθουν να πάρουν τα μέρη που είχαν μείνει κενά φεύγοντας οι Τούρκοι. Η κυβέρνηση κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να πείσει τους σοβαρούς και μόνιμους Τούρκους χωρικούς να παραμείνουν. Απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία και πολλά άλλα προνόμια τους προσφέρθηκαν, αλλά μάταια. Οι μουσουλμάνοι δεν μπορούσαν να παραμείνουν σε έναν τόπο από τον οποίο είχε εκδιωχθεί ο σουλτάνος τους. Πούλησαν μεγάλο μέρος των περιουσιακών τους στοιχείων και πιστοί στο πνεύμα των νομάδων προγόνων τους, μάζεψαν, τρόπος ειπείν, τις σκηνές τους και σιωπηλά μετακόμισαν. Μέσα σε μια μέρα και μια νύκτα είχαν φύγει, αφήνοντας τα χωριά και τις πόλεις σχεδόν άδεια».
Οι κυριότερες εντυπώσεις του συγγραφέα δεν απέχουν και πολύ από την πραγματικότητα, όμως είναι τονισμένες με βαριές και καθόλου ευγενικές λέξεις, ενώ σε πολλά σημεία φαίνεται ότι δεν είναι ενημερωμένος. Η Λάρισα δεν ερήμωσε με την μετακόμιση των Τούρκων. Αντίθετα, είναι γνωστό πώς μήνες πριν από την ενσωμάτωση, πολλοί επαγγελματίες και αρκετοί επιστήμονες από τον ελληνικό χώρο και ιδίως από την Πελοπόννησο, ήλθαν να σταδιοδρομήσουν στη Λάρισα. Εκείνο όμως που σοκάρει πραγματικά είναι όταν περιγράφει τους κατοίκους της πόλεώς μας. Χαρακτηρισμοί όπως ηλίθιοι, αδιάκριτοι, ρακένδυτοι, απερίγραπτοι, άπλυτοι, ακάθαρτοι, άθλιοι, αδαείς, βρώμικοι, είναι πολύ βαρείς. Ας δούμε όμως αν είναι και αληθινοί. Οι άνθρωποι του δρόμου, αυτοί τους οποίους συνάντησε η παρέα των αμερικανών κατά τις μετακινήσεις τους στο κέντρο της πόλης, είναι οι αργόσχολοι, οι χωρικοί των γύρω περιοχών που βρέθηκαν ευκαιριακά στην πόλη, οι περιθωριακοί. Οπωσδήποτε όμως δεν είναι οι υπάλληλοι, δημόσιοι και ιδιωτικοί, οι εκπαιδευτικοί, οι μαθητές των γυμνασίων, οι αρκετοί στρατιωτικοί που υπηρετούσαν στη Λάρισα. Και αυτό φαίνεται καθαρά από την φωτογραφία μιας ομάδας ατόμων που αποθανάτισε ο συγγραφέας και η οποία δημοσιεύεται με το σημερινό κείμενο. Πρόσωπα αδρά, άξεστα, ηλιοκαμένα, πληγωμένα από τις κακουχίες τα μεγαλύτερα, με χαμένη την παιδική αθωότητα τα μικρότερα. Αυτοί συνόδευαν τους επιφανείς ξένους στην βόλτα τους στην αγορά της πόλης. Πρωτόγνωρες εντυπώσεις για τους περισσότερους χωρικούς που βρέθηκαν στη Λάρισα. Τα κομψά κουστούμια των ανδρών, τα φανταχτερά φορέματα και οι καπελίνες των γυναικών, η ελεύθερη παρουσία και κίνησή τους στην αγορά σε ανάμιξη με τους άνδρες, τους εντυπωσίαζε και καθώς δεν είχαν να κάνουν κάτι καλύτερο, ακολουθούσαν τους ξένους και δεν τους έχαναν από τα μάτια τους. Κάπως έτσι περνούσαν τις ώρες τους στη Λάρισα οι ξένοι περιηγητές και φαίνεται ότι δεν μπήκαν στον κόπο να συναντήσουν τους αυτόχθονες Λαρισαίους. Γι’ αυτό το συμπέρασμά τους ότι είναι αδύνατον να υπάρχει ανώτερη κοινωνική τάξη σ’ αυτή την πόλη είναι εντελώς αυθαίρετο, γεγονός που τους εκθέτει.
Το κείμενο του Burton Holmes για τη Λάρισα εμπλουτίζεται και με πέντε φωτογραφίες, μία εκ των οποίων είναι και η δημοσιευόμενη.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
