Δεν εφείσθη χρόνου και κόπων προκειμένου να ερευνήσει το θέμα από όλες τις πλευρές. Μελέτησε δεκάδες βιβλία της ελληνικής, ιταλικής και αγγλικής ιστοριογραφίας, έψαξε σε αρχεία, πήρε συνεντεύξεις από διάφορα πρόσωπα που έζησαν τα γεγονότα, όπως ο πατέρας του ο οποίος υπήρξε αντάρτης του ΕΛΑΣ. Τα συμπεράσματα των ερευνών του παρουσίασε με ευσυνειδησία και αντικειμενικότητα.
Ο συγγραφέας πρώτα αναζήτησε τα γεγονότα που οδήγησαν στην περιπέτεια της Μεραρχίας Πινερόλο. Αυτά ξεκίνησαν από την επιτυχή απόβαση των συμμάχων στη Σικελία την οποία κατέλαβαν σε πολύ σύντομο χρόνο, με συνέπεια την ανατροπή του Μουσολίνι από τον Μπαντόλιο και την συνθηκολόγηση της Ιταλίας την 8.9.1943. Όλα αυτά είναι πολύ ή λίγο γνωστά. Εκείνο που δεν είναι ευρέως γνωστό είναι ότι στην επιτυχή αυτή επιχείρηση συνέβαλε, σε μεγάλο βαθμό, η ελληνική αντίσταση. Οι αντιστασιακές δυνάμεις ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, με οδηγίες του αρχηγού του Στρατού Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ), Στρατηγού Ουίλσον, ανέπτυξαν ασυνήθιστη πολεμική δραστηριότητα τον Ιούνιο 1943. Αυτό έκανε τους Γερμανούς και Ιταλούς να πιστέψουν ότι επίκειται απόβαση των συμμάχων στην Ελλάδα. Έτσι, έστειλαν εσπευσμένως δυνάμεις στην Ελλάδα αποδυναμώνοντας την άμυνα στη Σικελία. Η συμβολή αυτή της ελληνικής αντίστασης στον συμμαχικό αγώνα αναγνωρίστηκε με ένα θερμότατο συγχαρητήριο και ευχαριστήριο τηλεγράφημα που έστειλε, στις ελληνικές αντιστασιακές δυνάμεις ο αρχηγός του ΣΜΑ , Στρατηγός Ουίλσον.
Όταν υπεγράφη η συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, υπήρχαν στην Ελλάδα 240.000 Ιταλοί στρατιώτες σε 12 μεραρχίες.
Η Μεραρχία Πινερόλο, που ήταν εγκατεστημένη στη Θεσσαλία, ήταν η μόνη που αποφάσισε να προσχωρήσει στις συμμαχικές δυνάμεις. Οι άλλες αφέθηκαν αμαχητί να παραδοθούν στους Γερμανούς, εκτός από τη Μεραρχία Άκουϊ της Κεφαλονιάς που αντιστάθηκε και εξοντώθηκε. Τις συμμαχικές δυνάμεις εκπροσωπούσαν στην Ελλάδα η εκεί εγκατεστημένη Βρετανική Αποστολή και το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών (ΚΓΣΑ) που κάλυπτε τον ΕΛΑΣ, τον ΕΔΕΣ και το 5/42 Σύνταγμα Ψαρρού.
Ο αρχηγός της Μεραρχίας Πινερόλο, Στρατηγός Infante προτιμούσε να εγκατασταθεί η μεραρχία σε περιοχή ελεγχόμενη από τον ΕΔΕΣ με τον οποίο είχε πολιτική συγγένεια, δηλαδή στην Ήπειρο. Στη Θεσσαλία κυριαρχούσε ο ΕΛΑΣ προς τον οποίο ήταν δύσπιστος. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, ο στρατηγός θεωρούσε τον ΕΛΑΣ ελεγχόμενο από το ΚΚΕ το οποίο είχε σκοπό να τον χρησιμοποιήσει για την κατάληψη της εξουσίας μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Η μεταφορά όμως της μεραρχίας στην Ήπειρο είχε πολλές δυσκολίες και, έτσι, επείσθη τελικά να εγκατασταθεί στις ελεγχόμενες από τον ΕΛΑΣ περιοχές της Θεσσαλίας.
Η προσχώρηση της Πινερόλο έγινε με βάση ένα πρωτόκολλο συνεργασίας που προέβλεπε τη διατήρηση του οπλισμού των διαφόρων τμημάτων που προσχώρησαν, ώστε να πολεμήσουν δίπλα στα τμήματα του ΕΛΑΣ τους Γερμανούς. Το πρωτόκολλο είχε ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου, δηλαδή 3 μέρες μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και υπογράφεται από εκπροσώπους της Βρετανικής Αποστολής, καθώς και από εκπροσώπους του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Ο συγγραφέας το δημοσιεύει αυτούσιο. Ένα μήνα αργότερα, ο ΕΛΑΣ πραγματοποίησε αιφνιδιαστική επιχείρηση αφοπλισμού των Ιταλών. Δεν βρήκε αντίσταση στο πεζικό. Κάποια αντίσταση προέβαλλε το Σύνταγμα Ιππικού αλλά κατεστάλη γρήγορα.
Ο συγγραφέας παραθέτει τους λόγους που είχαν επικαλεσθεί οι παράγοντες του ΕΛΑΣ ως αιτία για την αθέτηση του Πρωτοκόλλου Συνεργασίας και για τον αφοπλισμό των Ιταλών. Παραθέτει και τις σχετικές αντιρρήσεις των Ιταλών και των Άγγλων. Αυτό, πάντως, που προκύπτει από ένα μνημόνιο που υπέβαλε ο Άρης Βελουχιώτης, ως Αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ, προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, είναι ότι ο αφοπλισμός των Ιταλών ήταν προαποφασισμένος. Το μνημόνιο αυτό, το οποίο δημοσιεύει ο συγγραφέας, παρουσιάστηκε λίγες μέρες μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου Συνεργασίας και καταλήγει επί λέξει: «Αφοπλισμός των Ιταλών άμεσος, έστω κι αν στεναχωρηθούν οι Άγγλοι». Πράγματι δεν άρεσε στους Άγγλους ο αφοπλισμός των Ιταλών και διέκοψαν την παροχή βοήθειας προς τον ΕΛΑΣ για κάποιο διάστημα. Όμως, ο ΕΛΑΣ είχε αποκτήσει αυτό που επιθυμούσε: Εκτός από τις χιλιάδες ατομικά όπλα, απέκτησε κανόνια, όλμους, πολυβόλα, οπλοπολυβόλα, ακόμα και δύο άρματα μάχης, πολλά στρατιωτικά αυτοκίνητα, ένα κινητό νοσοκομείο και τα 800 άλογα του Συντάγματος Ιππικού.
Είναι ανακριβές να λέγεται και να γράφεται ότι η μεραρχία Πινερόλο προσχώρησε στον ΕΛΑΣ και, γενναιόδωρα, του προσέφερε τον οπλισμό της. Όταν γράφουμε ή μιλάμε για ιστορικά γεγονότα, καλόν είναι να μην τα παρουσιάζουμε όπως θα επιθυμούσαμε να είχαν συμβεί αλλά όπως πραγματικά συνέβησαν.
Όσο για τους άοπλους πλέον Ιταλούς, εκείνοι συγκεντρώθηκαν κυρίως στον οικισμό της Νεράιδας. Ήταν περί τους 6.000 όταν έφτασαν εκεί οι Γερμανοί περί τα τέλη του Νοεμβρίου, στα πλαίσια των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων που πραγματοποίησαν προς τα τέλη του 1943. Οι Γερμανοί σκότωσαν όσους είχαν μείνει στη Νεράιδα γιατί ήταν άρρωστοι. Έκαψαν όλα τα σπίτια και λεηλάτησαν τις αποθήκες εφοδίων. Όλοι οι άλλοι Ιταλοί σκόρπισαν στα βουνά και στα λαγκάδια. Με ελαφρό ρουχισμό, στο πολικό ψύχος του χειμώνα 1943 – 1944, σε υψόμετρο 1200 μ, χωρίς τρόφιμα, κυνηγημένοι, υπέφεραν τα πάνδεινα. Πολλοί υπέκυψαν, άλλοι κατέφυγαν σε γειτονικά χωριά κι άλλοι παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Επέστρεψαν περί τους 4.000 στον πυρπολημένο και λεηλατημένο οικισμό. Η ζωή τους περιγράφεται από διαφόρους συγγραφείς ως αληθινή κόλαση.
Ο Λάζαρος Αρσενίου, που έγραψε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για την αντίσταση στη Θεσσαλία, παρουσιάζει φρικτές εικόνες: « Έσκαβαν μικρές στοές κάτω από τα καμένα σπίτια και ζούσαν ο ένας πάνω στον άλλον. Ετρέφοντο με βελανίδια και χορτάρια. Χωρίς καμιά υγειονομική περίθαλψη, γεμάτοι αρρώστιες πέθαιναν κατά δεκάδες κάθε μέρα».
Κάτω απ’αυτές τις συνθήκες, θα είχαν πεθάνει όλοι αν δεν απεφάσιζε επιτέλους η ηγεσία του ΕΛΑΣ να τους μοιράσει στα σπίτια των αγραφιώτικων χωριών, περί τα τέλη Μαρτίου 1944. Οι φιλοξενούντες αμείβονταν με μισή χρυσή λίρα τον μήνα από τη Βρετανική Αποστολή για κάθε Ιταλό. Όλοι αυτοί επέζησαν και επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Το ερώτημα, που θέτει ο συγγραφέας, είναι γιατί άργησε τόσο πολύ η ηγεσία του ΕΛΑΣ να πάρει αυτή την απόφαση. Απλούστατα διότι φοβόταν μήπως οι Ιταλοί ερωτοτροπούσαν με τα κορίτσια των οικογενειών που θα τους φιλοξενούσαν, όπως αναφέρει ο ίδιος. Ο αριθμός των Ιταλών που χάθηκαν στα αγραφιώτικα βουνά υπερβαίνει τους 1000.
Τόσες ανθρώπινες ζωές, τόσοι νέοι άνθρωποι βρήκαν φρικτό θάνατο εξαιτίας μιας ξεπερασμένης αντίληψης περί ηθικής, εξαιτίας μίας ανόητης σεμνοτυφίας. Θα είχαν επιβιώσει αυτοί οι άνθρωποι και θα είχαν επιστρέψει στα σπίτια τους αν το προαναφερθέν σωτήριο μέτρο είχε εφαρμοστεί δύο-τρεις μήνες νωρίτερα.
* Από τον Αγγελο Ζαχαρόπουλο
Ο Άγγελος Ζαχαρόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής Ευρωπαϊκής Επιτροπής τ. γενικός διευθυντής υπουργείου Γεωργίας.
