Οι Άγιοι Τεσσαράκοντα ήταν στρατιώτες του ρωμαϊκού στρατού που είχαν όμως ενστερνισθεί βαθύτατα την πίστη του Χριστού και για το λόγο αυτό ομολόγησαν με ανδρεία την πίστη τους στο διωγμό του Λικινίου το 320 μ.Χ. και υπέμειναν γι’ αυτήν και το μαρτυρικό θάνατο. Από τα διάφορα δε περιστατικά του μαρτυρίου τους, για τα οποία γίνεται λόγος από το Μ. Βασίλειο και άλλους Πατέρες της Εκκλησίας, εντυπωσιάζουν ιδιαίτερα τον καθένα τα παρακάτω:
α) Η κοινή συμμετοχή τους στη θεία λατρεία
Από τα όσα αναφέρονται από τον Μ. Βασίλειο και τον αδελφό του Γρηγόριο Νύσσης γίνεται φανερή η ακράδαντη πίστη των Αγίων Τεσσαράκοντα, εξαιτίας της οποίας λάμβαναν μέρος όλοι μαζί στην κοινή λατρεία, κατά την οποία ενώνονταν μυστηριακά με τον Χριστό και μεταξύ τους. Όλοι μαζί, επίσης, άκουγαν τα λόγια του Θεού, που τους χαλύβδωναν τη θέληση για την κατάκτηση των θεοποιών αρετών και την ένωσή τους με τον Θεό. Για τούτο σε μια κρίσιμη στιγμή, κατά την οποία είχαν περικυκλωθεί από τους εχθρούς και δεν είχαν νερό, γονάτισαν όλοι μαζί και παρακάλεσαν τον Θεό σαν τον Προφήτη Ηλία να τους στείλει νερό από τον ουρανό και το θαύμα έγινε. Ενώ, δηλαδή, αυτοί ήταν ακόμη γονατισμένοι και ικέτευαν τον Κύριο, είδαν αιφνίδια με τα μάτια τους κάποια σύννεφα που μεταφέρονταν από ένα βίαιο άνεμο να έρχονται προς το μέρος τους, ενώ σε λίγο είδαν και τις αστραπές και άκουσαν τις βροντές, που προμήνυσαν την ποθητή βροχή. Ενώ, όμως, προς την περιοχή τη δική τους έβρεχε, στο στρατόπεδο των βάρβαρων εχθρών τους έπεφταν ασταμάτητα κεραυνοί, που τους ανάγκασαν να λύσουν παρευθύς την πολιορκία και να εξαφανισθούν προτροπάδην. Για τούτο δόξασαν τη στιγμή εκείνη τον Θεό και συνέχισαν στο εξής να βαδίζουν με χαρά στο δρόμο της πίστης και της αρετής, παίρνοντας ταυτόχρονα την απόφαση να μείνουν όλοι μαζί «πιστοί άχρι θανάτου» όπως πρέπει να ζούμε όλοι οι χριστιανοί.
β) Η σύλληψη, οι ανακρίσεις και οι ομολογίες τους
Τον καιρό, όμως, εκείνο εκδόθηκε το 320 το διάταγμα του Λικινίου για το διωγμό των πιο ζηλωτών στην πίστη τους χριστιανών. Για το λόγο αυτό ο έπαρχος της περιοχής που υπηρετούσαν, Αγρικόλας, συνέλαβε μεταξύ των πρώτων και τους Τεσσαράκοντα αυτούς στρατιώτες, που ήταν ζηλευτοί σε όλους, όχι μόνο για την ανδρεία, αλλά και για την πίστη τους στο Χριστό και την ευσέβεια. Ύστερα δε από τις πρώτες ανακρίσεις, έθεσε τους στρατιώτες εκείνους μπροστά σε ένα δίλημμα, λέγοντας: «Ή τον λιβανωτόν εναγίζειν τοις δαίμοσιν ή τούτο μη ποιούντας θανάτω καταδικάζεσθαι». Όλοι μαζί, όμως, εκείνοι αρχικά και στη συνέχεια ο καθένας τους ξεχωριστά ομολογούσαν το «χριστιανός ειμί». «Είπον τοίνυν έκαστος, λέγει ο Μ. Βασίλειος, εις το μέσον περιών χριστιανός ειμί». Οι ομολογίες τους δε αυτές, κατά τον Ουρανοφάντορα, αγίασαν τότε τον αέρα και χαροποίησαν τους Αγγέλους, ενώ ο Κύριος κατέγραψε τα ονόματά τους στο βιβλίο της ζωής.
γ) Η επίταση των προσευχών τους και η εμφάνιση του Χριστού
Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους, όμως, οι σαράντα εκείνοι ομολογητές του Χριστού ευχαριστούσαν τον Κύριο γιατί τους αξίωσε να πάθουν για το όνομά Του, ενώ ταυτόχρονα επέτειναν τις προσευχές και τις δεήσεις τους, ώστε να παραμείνουν όλοι μαζί πιστοί μέχρι το τέλος. Ύστερα, μάλιστα, από τις προσευχές τους εκείνες άρχισαν να ψάλλουν ύμνους ευχαριστίας, δοξολογώντας τον Θεό μέχρι το μεσονύκτιο.
Την ώρα ακριβώς εκείνη ένα έκπαγλο και ουράνιο φως πλημμύρισε τη φυλακή τους, ενώ ο ίδιος ο Κύριος εμφανίστηκε ολόλαμπρος μπροστά τους και τους ενθάρρυνε λέγοντας: «Ο πιστεύων εις εμέ, καν αποθάνη, ζήσεται. Θαρσείτε και μη φοβείσθε τας βασάνους αυτών, διότι είναι προσωριναί. Νομίμως αθλήσατε, ίνα και δικαίως στεφανωθήτε». Ύστερα δε από τα πιο πάνω λόγια, ο Κύριος εξαφανίσθηκε από τα μάτια τους, ενώ οι καρδιές τους χαλυβδώθηκαν στην πίστη, ώστε να παρουσιάζονται στο εξής «ώσπερ λέοντες, πυρ πνέοντες» και πιστοί «άχρι θανάτου».
γ) Η ρίψη τους στην παγωμένη λίμνη
Ύστερα από τα πιο πάνω και από τις νέες ομολογίες των Αγίων που ακολούθησαν, ο Αγρικόλας έβγαλε τελικά την απόφαση ώστε «κρυμώ (δηλ. με παγετό) τους αθλητάς τιμωρήσασθαι». Για το σκοπό δε αυτό τους έριξαν τότε γυμνούς στην παγωμένη την εποχή εκείνη λίμνη της Σεβάστειας, ενώ εκείνοι έλεγαν: «Μη ιμάτιον αποδυόμεθα, αλλά τον παλαιόν άνθρωπον αποτιθέμεθα, τον φθειρόμενον κατά τας επιθυμίας της απάτης» (Μ. 31, 517, Α).
Καθώς δε η παγερή εκείνη νύχτα προχωρούσε και τα σώματα των Αγίων πάγωναν, ο καθένας από αυτούς προσπαθούσε να στηρίξει τους συντρόφους του, λέγοντας:
- «Δριμύς ο χειμών, αλλά γλυκύς ο Παράδεισος».
- «Αλγεινή η πήξις, αλλ’ ηδεία η ανάπαυσις».
- «Μικρόν υπομείνωμεν και θάλψει ημάς ο κόλπος του Αβραάμ».
δ) Το κατάντημα του προδότη και η αντικατάσταση
Ενώ όμως οι 39 από τους στρατιώτες εκείνους ήταν στραμμένοι προς τον ουρανό, ο τεσσαρακοστός, δυστυχώς, λιγοψύχησε και έστρεψε τα μάτια του προς τις όχθες της λίμνης, όπου υπήρχε ένας λουτρώνας με καυτό νερό. Έτσι, χωρίς να το καταλάβει, δελεάσθηκε και αιχμαλωτίσθηκε από τον αρχέκακο σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ξεχάσει τα πάντα και να κατευθυνθεί κάποια στιγμή προς το λουτρώνα, αρνούμενος δυστυχώς την πίστη του. «Λουτρώ προσδραμών, λέγει για τούτο ο υμνογράφος, ψυχοφθόρω θανατούται ο φιλόζωος».
Ενώ όμως εκείνος εύρισκε το θάνατο πέφτοντας απότομα στα καυτά νερά του λουτρώνα, ο φύλακας του λουτρώνα Αγλάιος έβλεπε σ’ ένα θαυμαστό όραμα να απομακρύνεται από το κεφάλι του προδότη το στεφάνι της δικαιοσύνης που κρατούσε ένας Άγγελος και κατάλαβε τη σωτηριώδη αξία της πίστης. Για τούτο ξεντύθηκε παρευθείς τα ενδύματά του και έσπευσε από μόνος του προς τον όμιλο των αθλητών τού Χριστού, κραυγάζοντας ότι «Χριστιανός ειμί». Με τον τρόπο αυτό συμπληρώθηκε ο αριθμός τεσσαράκοντα των Μαρτύρων του Χριστού, σύμφωνα με την προσευχή και το τάμα τους.
ε) Η καύση των ημιθανών Αγίων
Ύστερα από όλα τα πιο πάνω, τα σώματα των ημιθανών Αγίων ρίχθηκαν τελικά, κατά διαταγή του ωμότατου Αγρικόλα, στη φωτιά. Για τούτο αναφέρεται από τον Μ. Βασίλειο ότι οι Άγιοι Τεσσαράκοντα «επί γης ηγωνίσαντο,
τω αέρι (τω παγερώ) ενεκαρτέρησαν,
τω πυρί παρεδόθησαν
και το ύδωρ αυτούς υπεδέξατο».
Και τούτο γιατί τα λείψανά τους ρίχτηκαν στη συνέχεια στον παραρρέοντα ποταμό.
«Διά πυρός γαρ και ύδατος ένδοξοι, λέγει γι’ αυτούς και ο υμνογράφος της Εκκλησίας, δοκιμασθένες λαμπρώς εδοξάσθητε και εισήλθετε εις την βασιλείαν των ουρανών».
Στη βασιλεια δε αυτή είθε να εισέλθουμε με τη σκάλα της υπομονής όλοι οι πιστοί, εφόσον, σύμφωνα με τους λόγους του Κυρίου «ο υπομείνας εις το τέλος ούτος σωθήσεται» (Ματθ. 10,24).
Ύστερα δε από όλα τα πιο πάνω, θα έλεγα μαζί με τον υμνογράφο της Εκκλησίας το «Μάρτυρες παναοίδιμοι, ως έχοντες παρρησίαν προς Χριστού του Θεού ημών, Αυτού εκτενώς πρεσβεύσατε του σωθήναι τους εκτελούντας την παναοίδιμον μνήμην υμών».
